de franse nederlanden

Tachtig jaar geleden: de geallieerden bevrijden Nord–Pas-de-Calais met steun van het verzet

Op 1 september 1944, iets minder dan drie maand na de geallieerde landing op de Normandische kust, startte de bevrijding van Nord–Pas-de-Calais. Het verzet, dat de geallieerde troepen bijstond, speelde daarbij een niet te verwaarlozen rol.

Na een zware, dodelijke bezetting van vier jaar, waarin een hertekening van de geografische kaart en inlijving bij een andere staat opdoemden, keek de Noord-Franse bevolking reikhalzend uit naar de bevrijding. Met veel enthousiasme, maar ook met grote ongerustheid over de mogelijke menselijke tol. Sinds de herfst van 1943 hield het vooruitzicht op een landing van de geallieerden de mensen bezig en afgaand op de militaire verrichtingen leek die weleens op de kusten van Pas-de-Calais plaats te kunnen vinden, met alle risico’s van dien.

De twee Noord-Franse departementen waren bij uitstek het doelwit van de geallieerde bombardementen. Ruim de helft van het totale tonnage aan bommen dat vóór D-day, 6 juni 1944, op Frankrijk werd gegooid, viel op steden en strategische plaatsen in Nord–Pas-de-Calais, met dood en vernieling als gevolg. De geallieerden wilden niet alleen het Duitse apparaat platleggen, maar vooral Hitler ervan overtuigen dat de landing wel degelijk in die sector zou plaatsvinden. In het kader van Operation Crossbow waren de aanvallen vanaf september 1943 met name gericht op de talrijke lanceringssites van de vliegende V1-bommen die in de sector werden gebouwd. Ook steden en spoorwegknooppunten werden geregeld getroffen. In de nacht van 9 op 10 april 1944 maakte het bombardement van de stad Rijsel 456 dodelijke slachtoffers. Deze operaties hadden slechts één doel: de weg effenen voor de landing en de gevechten die moesten leiden tot de bevrijding.

Zoals wordt bevestigd in de rapporten van regionaal prefect Fernand Carles, behield de bevolking ondanks de dood van duizenden burgers en ondanks de Duitse propaganda tegen die ‘terroristische aanvallen’ haar vertrouwen in de geallieerde overwinning en was er geen enkele vorm van haat tegen de geallieerden te merken. Het nieuws van de landing op de Normandische kust op 6 juni, een paar honderd kilometer Zuidwaards, zorgde voor een soort van opluchting, maar maakte geen eind aan de bombardementen. Die gingen onverminderd door om te beletten dat Duitse versterking werd overgebracht naar het geallieerde bruggenhoofd. De luchtaanvallen verlamden de streek: ze vertraagden aanzienlijk alle transport en isoleerden de bevolking. Op 15 juni werden 200 inwoners van Boulogne-sur-Mer gedood en op 22 juni 150 inwoners van Rijsel. Er brak voor de Noord-Fransen een zeer lange zomer aan, maar de penibele situatie waarin ze verkeerden kon hun geestdrift bij het vooruitzicht van de langverwachte bevrijding niet temperen.

Verzet en represailles in afwachting van de komst van de geallieerden

Het zou nog verschillende weken duren voor de bevolking eindelijk de eerste geallieerde soldaten te zien kreeg. Het regionaal verzet stelde zich verdeeld op. Het niet-communistische verzet was gedecimeerd door de repressie die de politiediensten van de nazis uitoefenden. Daarom pleitten vooral de grote regionale bewegingen, zoals Voix du Nord en Organisation Civile et Militaire (OCM), voor een meer afwachtende houding waarbij ze hun acties zouden beperken tot guerrilla en sabotage.

De Duitsers stonden zo sterk dat aan rechtstreekse confrontatie niet te denken viel, wat al snel door de loop der gebeurtenissen werd bevestigd. Het communistische verzet en de Francs-tireurs et partisans français (FTPF), die een andere strategie volgden, kozen voor een massale oproeping. Een paar dagen na het bericht van de geallieerde landing in Normandië werd vooral in het mijnbekken een consigne verspreid dat tot mobilisatie van de FTPF-eenheden leidde. Kleine groepjes divers bewapende jongemannen trokken op klaarlichte dag naar het Département des Ardennes om ondergronds te gaan.

Dat ontging de Duitsers niet. Verschillende van hun diensten wierpen versperringen op en arresteerden tientallen FTPF’ers. Zo werden op 9 juni rond 21.00 uur in café L’Espérance in Dury (Pas-de-Calais) de leden opgepakt van de groep van Billy-Montigny. Nadat ze in Atrecht waren verschenen voor de militaire rechtbank van Oberfeldkommandatur 670, werden 44 van hen ter dood veroordeeld en in de citadel gefusilleerd. De andere 130 werden in juli 1944 ‘Nacht und Nebel’ weggevoerd naar de doodskampen van de nazi’s.

Tot de laatste uren van de bezetting oefende de Duitse krijgsoverheid in Rijsel een niet-aflatende druk uit op het verzet en andere vijandige bewegingen. Nadat de represailles in de zomer hand over hand waren toegenomen, werd op 1 september 1944, een paar uur voor de komst van de geallieerden, in het station van Tourcoing een laatste deportatiekonvooi gevormd. Bijna 900 methodisch geselecteerde politieke gevangen werden naar Sachsenhausen en Buchenwald gestuurd. Die Train de Loos vormde het laatste grote drama van de bezetting van Noord-Frankrijk. Na de bevrijding van de kampen des doods in 1945 keerde geen derde van de gedeporteerden terug.

95% van het grondgebied in een paar dagen bevrijd

Terwijl dat konvooi vertrok, gingen de landoperaties voor de bevrijding van de Nord en Pas-de-Calais echt van start. Na de val van het Duitse front in Normandië, de omsingeling in de Zak van Falaise eind augustus en de bevrijding van Parijs op 25 augustus maakte de oversteek van de Seine een snellere opmars naar het oosten mogelijk. De departementen Nord en Pas-de-Calais werden in nog geen vijf dagen tijd bijna volledig heroverd – een blitzbevrijding. Op 1 september bevrijdden de Britten Atrecht en ze rukten op naar Rijsel, dat op 3 september bevrijd werd, daarna naar Brussel, bevrijd op 4 september. De Amerikanen van hun kant veroverden Cambrai en Valenciennes op 2 september en gingen door tot Bergen.

In het westen was het wat moeilijker om vooruitgang te boeken vanwege de grotere concentratie Duitse troepen en vanwege de aard van de fortificaties. De Polen van de 1^ste pantserdivisie van generaal Maczek vertrokken op 31 augustus uit Abbeville, bevrijdden op 5 september Sint-Omaars en trokken door naar Ieper. De Canadezen moesten de kust bevrijden, maar stonden voor citadelsteden die tot echte forten waren versterkt (Festungen). Na zorgvuldige voorbereiding startte op 17 september de aanval op Boulogne-sur-Mer. Op 22 september werd die tot een goed einde gebracht. Pas na meerdere bombardementen en een krachtig landoffensief capituleerde op 30 september het 7.500 soldaten tellende garnizoen van de Wehrmacht dat Calais verdedigde.

In feite waren tegen de avond van 5 september 1944 ongeveer 95% van het Noord-Franse grondgebied en een groot deel van België bevrijd. Alleen de havens werden op last van Hitler vanwege hun grote strategische belang nog met hand en tand verdedigd. Toen de Antwerpse haven in handen kwam van de geallieerden maar operatie Market Garden in Nederland mislukte, verminderde de belangstelling voor de herovering van de haven van Duinkerke. Tot het einde van de oorlog bleef daar een Duitse verzetshaard overeind. Pas op 9 mei 1945 was admiraal Frisius, een rabiaat aanhanger van de Führer, bereid om de capitulatie te ondertekenen.

Het verzet maakt het oprukken van de geallieerden minder moeilijk

Uiteindelijk ondervonden de oprukkende geallieerden weinig weerstand tijdens de meeste van hun operaties. Terugtrekkende Duitse eenheden die tot elke prijs het Reich probeerden te bereiken, met name SS-divisies uit Normandië, leverden sporadisch wel nog strijd. Dat ging geregeld gepaard met gewelddaden, vooral tegen burgers, wat bij de bevolking de herinnering opriep aan de misdaden van dezelfde bezetter in 1914 en 1940.

Op 4 september, een dag nadat een Duits officier was gedood door de Forces Françaises de l’Intérieur (FFI, die sinds 1 juni 1944 alle verzetsorganisaties groepeerden), traden rond 20.00 uur in Lorgies bij Béthune Duitse soldaten in actie die gelegerd waren in het Bois Fréteur. Ze kamden alle huizen van het dorp uit en bij een van de bewoners, een verzetslid, vonden ze lidkaarten van Voix du Nord. Het maakte de militairen razend. Ze gingen op zoek naar alle weerbare mannen van het dorp. Een bewoner die op de vlucht sloeg werd neergeschoten, 13 anderen werden naar het Bois Fréteur gevoerd en geëxecuteerd. Hun lichamen werden pas 48 uur later teruggevonden.

De Duitsers wilden geen gedoe met krijgsgevangenen en aarzelden niet om FFI’ers die ze gevangen hadden genomen ter plaatse te fusilleren. Zoals in de ochtend van 3 september in Préseau bij Valenciennes. Een Duitse verzetshaard belegerde daar het noordoosten van de gemeente en een groep FFI’ers probeerde hen te omsingelen, maar ze kon de vijand niet tot overgave dwingen. De volgende dag stuitte men op de barbaars toegetakelde lijken van meerdere verzetslieden.

Algemeen beschouwd is het verzet van specifiek belang geweest en nuttig bij de steun aan en begeleiding van de geallieerde troepen. Met hun vele hinderlagen hebben de verzetslui het de Duitse troepen tijdens hun terugtocht lastig gemaakt. Duizenden Duitse soldaten zagen zich verplicht zich over te geven, waardoor de bevrijders geen dodelijke gevechten hoefden te voeren. Vooral in het mijnbekken hebben de FTPF-groepen zich onderscheiden. In de sector Béthune hebben ze bijna 800 Duitsers gevangengenomen.

De tol die door het verzet werd betaald, illustreert de omvang van haar deelname aan de gevechten: in de vijf dagen van de bevrijding zijn er in Nord–Pas-de-Calais naar schatting meer dan 500 FFI’ers gedood. Na het verdrijven van de bezetter kreeg men eindelijk ook toegang tot de verschillende folterplaatsen die de nazi’s hadden gebruikt tijdens hun vier terreurjaren.

Al snel begon het sinistere opdelven van lichamen, gevonden in massagraven in de grachten van de citadels van Atrecht, Rijsel en Marquette en in de forten van Bondues, Curgies en Seclin. Om de bevolking te terroriseren gaven de Duitsers de lichamen niet vrij aan de familie. Achteraf moest dan ook de identiteit van de slachtoffers nog worden achterhaald en werd ontdekt hoe gruwelijk ze voor hun dood waren gefolterd. In de citadel van Atrecht werden 194 lichamen geteld. Onder hen waren kopstukken van het nationale verzet, zoals filosoof en wiskundige Jean Cavaillès, die de grote verzetsgroep Cohors-Asturies had opgericht.

De herwonnen vrijheid heeft ook een prijs

Toch was de bevrijding voor een groot deel van de bevolking een feest. Bij de intocht van de Amerikaanse, Britse, Canadese en Poolse soldaten was elk dorp het toneel van uitbundige taferelen en uitbarstingen van vreugde. De mensen gingen de straat op, plantten vlaggen, zwaaiden met vaandels die ze in het geniep hadden gemaakt. Vrouwen hulden zich in jurken in de tinten van de driekleur of met sterrenmotief. Er waren tal van spontane optochten van soms wel duizenden mensen. Die momenten van nationale eendracht werden door de gelukkige bezitters van een fototoestel vereeuwigd. Mannen, vrouwen en kinderen poseren naast geallieerde soldaten, die kwistig kauwgum en chocolade uitdelen. Heel vaak verzamelde de menigte plechtig bij het monument voor de gesneuvelden om de overledenen te herdenken.

Niettemin werd het feest net als in de rest van Frankrijk soms ontsierd door minder fraaie scènes. De nieuwe vrijheid en de problemen die de republikeinse overheid had om weer in het zadel te komen, zetten de poort open voor gewelddaden zoals executies van gevangenen en collaborateurs. Ook vrouwen die verdacht werden van horizontale collaboratie met de bezetter vielen ten prooi aan wraak. Ze werden kaalgeschoren en door de straten geleid, als makkelijke zondebokken in deze verwarde tijden.

De nieuwe instanties gecreëerd om de staat te vertegenwoordigingen maakten snel werk van het herstel van de orde. Prefect Fernand Carles werd in Rijsel aangehouden en gevangengezet en de voormalige vertegenwoordigers van het collaborerende Vichyregime werden opzijgezet en vervangen. Al op 3 september werd Francis-Louis Closon, de voormalige rechterhand van Jean Moulin, de nieuwe commissaris van de republiek voor Nord–Pas-de-Calais in Rijsel, op last van generaal de Gaulle. Hij beschikte over buitengewone bevoegdheden en legde zich toe op het herstel van gezag en justitie, met name door de opheffing van de patriottische milities. Reeds op 4 september maakte hij het herstel van de vrije pers mogelijk. Zoals bijvoorbeeld La Voix du Nord, kwam die vooral voort uit de grote verzetsbewegingen.

Toen generaal de Gaulle als hoofd van de voorlopige regering van de republiek eind september voor het eerst naar zijn geboortestreek reisde, was de republikeinse orde opnieuw een feit. De oorlog was echter nog niet voorbij en alle energie ging naar de heropbouw en het weer op gang krijgen van de economie. De euforie van de bevrijding moest plaats maken voor schaarste en moeilijke leefomstandigheden, met name door de restricties die tot in 1949 zouden aanhouden. Het was de prijs van de herwonnen vrijheid.

• Noord-Frankrijk
• verzet
• Wereldoorlog II