geschiedenis column

In de 20ste-eeuwse verhoorkamer was de sigaret een machtsmiddel

Het grootste deel van de geschiedenis waren criminele ondervragingen rookvrij. Dat veranderde begin twintigste eeuw. Sigaretten in de verhoorkamer wijzen op belangrijke historische verschuivingen, schrijft historicus Elwin Hofman.  

De twintigste eeuw is de eeuw van de moderniteit. Ik doe intussen een hele tijd onderzoek naar de geschiedenis van het criminele verhoor en vraag mij daarbij vaak af wat die moderniteit betekende. Grote veranderingen in de wetten en regels voor het verhoor waren er eigenlijk niet. Maar als we inzoomen op de dagelijkse praktijk van het verhoor, lijkt er toch wel veel veranderd. Tijdens mijn onderzoek stelde ik vast dat zaken die banaal lijken soms een sleutel kunnen bieden om dat te begrijpen. Zoals bijvoorbeeld de sigaret.  

Het grootste deel van de geschiedenis waren criminele ondervragingen rookvrij. Dat was niet omdat mensen niet rookten: in de zeventiende eeuw was de pijp populair, eind negentiende eeuw hoorde een dikke sigaar bij een man van stand (en zeker niet bij een vrouw, stand of geen stand). Maar tabak hoorde in die tijd vooral bij een ontspanningscultuur, niet bij de gehaaste en gespannen situatie van een ondervraging.  

Dat veranderde toen begin twintigste eeuw de sigaret opgang maakte. De Eerste Wereldoorlog, toen het dagelijks rantsoen van een soldaat vijf sigaretten bevatte, zorgde voor een doorbraak in België. Nederland bleef niet achter. Na de Tweede Wereldoorlog zou de sigaret nog populairder worden, ook bij vrouwen. In de jaren zestig rookte in Nederland en België zowat de helft van de volwassen bevolking. 

Anders dan de pijp of de sigaar werd de sigaret minder met ontspanning geassocieerd. Sigaretten hoorden bij het moderne, stedelijke en gejaagde leven. Als dusdanig werden ze ook deel van het arsenaal van moderne politieverhoorders. Die waren immers aan het begin van de twintigste eeuw op zoek naar nieuwe manieren om verdachten tot een bekentenis aan te sporen. Verdachten fysiek toetakelen was niet alleen verboden, maar werd ook binnen de politie als een teken van onmacht gezien. Een kundig verhoorder slaagde erin bekentenissen te verkrijgen door psychologisch te werk te gaan. 

Vroegtwintigste-eeuwse politiehandboeken benadrukten dat de beste strategie voor verhoorders was om zich, zoals het bij J.H. Smith en F.H. Poser in 1930 klonk, “welwillend en deelnemend” op te stellen. “Men overtuigt hen [de verdachten] ervan, dat zij door eerlijk de waarheid op te biechten hun geweten tot rust kunnen brengen en zoo weer den innerlijken vrede kunnen terugvinden. Zij geraken hierdoor in eene weeke stemming, die licht eindigt met een bekentenis.” 

Om die weke stemming te bekomen konden ook sigaretten hun dienst bewijzen. In zijn leerboek voor speurders uit 1938 raadde S.W. Moolenaar bijvoorbeeld aan om een “rookverslaafde” tijdens het verhoor een sigaret aan te bieden, zeker als de verdachte in de cel niet had mogen roken. Dat bracht de persoon in kwestie immers in een “ietwat gemoedelijke, dankbare stemming”. Al mocht het ook niet te ver gaan: als de verdachte de verhoorder zélf om een pakje sigaretten stuurde, bleek toch wel dat de inspecteur onvoldoende gewicht in de schaal legde. 

Dat de sigaret juist begin twintigste eeuw opkwam in de verhoorkamer, had ook een andere reden. Net op dat moment werd de afkeer van lichaamsgeuren zoals zweet en slechte adem immers veel groter, als gevolg van een grotere nadruk op persoonlijke hygiëne. Drukbezette en slecht verluchte verhoorkamers leidden tot klachten van ondervragers. De geur van tabak kon de ongewenste luchtjes verdoezelen. Niet alleen voor de rookverslaafde verdachte, maar ook voor de verhoorder was het toelaten van sigaretten in de verhoorkamer een zegen. 

Na de Tweede Wereldoorlog werd de sigaret steeds dominanter in de verhoorkamer. “Gezien de zeer nerveuze en gespannen toestand” van de verdachte, schreef een politieverhoorder in 1958, was het aanbieden van een sigaret aan de verdachte een verstandige zet. Het kon een “juiste sfeer van vertrouwen” scheppen. Een door het Nederlandse ministerie van binnenlandse zaken gemaakte film uit 1978 toont hoe dat in de praktijk werkte. Omgeven door een rookwalm wordt een verdachte het vuur aan de schenen gelegd. De verdachte neemt een laatste trek van zijn sigaret voor hij bekent: “Ik heb het gedaan.” 

De sigaret was in de tweede helft van de twintigste eeuw een vast element geworden in de technieken waarmee politieverhoorders een vertrouwensrelatie trachtten op te bouwen met de verdachte. Maar ze was ook meer dan dat. Sigarettenrook in het gezicht van de verdachte of de verhoorder blazen kon een machtstechniek zijn. Een aangeboden sigaret weigeren evenzeer. 

Het tijdperk van de sigaret bleef niet duren. Al tijdens het interbellum toonden medische studies de schadelijke gevolgen van het roken van tabak aan. De eerste antirookcampagnes werden in Duitsland meteen opgezet. Vanaf de jaren zeventig werd ook in de Lage Landen de strijd tegen tabak opgevoerd. Er kwamen waarschuwingen en verboden. In 2004 en 2005 werd roken op het werk in Nederland en België verboden – dus ook in het politiekantoor. Al bleef er nog wel even een uitzondering bestaan: in een omzendbrief gaf de Belgische minister van Binnenlandse Zaken Patrick Dewael aan dat in verhoorlokalen wel nog mocht worden gerookt, als dat de “waarheidsvinding” ten goede zou komen. 

De uitzondering bleef niet lang duren. De oprukkende strijd tegen het roken zorgde ervoor dat rokers naar buitenruimtes werden verbannen. Maar politieverhoorders zagen hun strategisch voordeel niet graag verloren gaan. Ze bieden rokende verdachten nog steeds weleens een sigaret aan. Maar ze moeten nu wel even met de verdachte mee naar buiten om die sigaret op te steken. Ook dat schept een band. Maar het roken is zo wel naar de marge van het verhoor verdwenen. De rookwalm is intussen al lang uit de verhoorkamers gebannen, de zweetgeur teruggekeerd. Mechanische verluchting moet nu soelaas bieden. 

De sigaret lijkt een voetnoot te zijn in de geschiedenis van het verhoor. Maar juist die kleine geschiedenis wijst ons op belangrijke veranderingen: het groeiende belang van een vertrouwensband tussen verhoorder en verdachte, de subtiele machtsmechanismen in een verhoor, de afkeer van lichaamsgeuren. De zintuiglijke en emotionele ervaring van een verhoor maakte in de twintigste eeuw een hele transformatie door – en de sigaret biedt ons daar een toegang toe.