literatuur column

Consent? Zeker, maar niet in de literatuur

In zijn lessen creatief schrijven merkt Thomas Heerma van Voss op hoe studenten literatuur op morele gronden beoordelen. Vanwaar komt die aandrang, vraagt hij zich af.

Dit najaar doceer ik een vak dat ikzelf nooit onderwezen heb gekregen: creatief schrijven. Het is onderdeel van het zogeheten vrije schrijverschap aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Tweemaal per week sta ik in een lokaal met uitzicht op de Zuidas, tegenover een groep van twintig, vijfentwintig studenten. Ik mag mijn lessen min of meer zo vormgeven als ik zelf wil, wat neerkomt op: eerst uitgebreid twee Nederlandse kortverhalen bespreken, vervolgens ter plaatse een paar schrijfoefeningen doen en het daar klassikaal over hebben – iemand verder vragen?

Voortdurend heb ik het vreemde gevoel dat ik een leraar speel, dat ik imiteer wat ik anderen ooit heb zien doen. Maar dat gevoel heb ik op meer vlakken in mijn leven, in zekere zin begon mijn schrijven ook met nabootsing: ik las Hermans, Grunberg, Elsschot en ik wilde zoiets ook kunnen. Tegen de studenten zei ik dingen als: “Hoe wisselt Julien Ignacio hier van tempo? Welk effect heeft het dat Van Rijswijk dit hele verhaal in de tweede persoon heeft geschreven? Gebruik zulke middelen ook zeker in jullie eigen schrijven.”

Ze deden keurig mee met wat de docent hen opdroeg, maar tijdens de laatste les gebeurde iets merkwaardigs.

We bespraken een verhaal van Rob van Essen, waarin een groep mannen – veel informatie krijgen we niet over hen, ze worden consequent met “we” aangeduid – een dakloze man mee naar binnen neemt. Ze houden hem vast, ze knippen zijn hoofdhaar en zijn baard, ze laten hem niet los, ze wassen hem, en uiteindelijk ontstaat er geen frictie maar een vreemde harmonie, de mannen en de dakloze zingen samen. Het is daardoor een overwegend vrolijk gebeuren, dat iets wegheeft van een droom waarin allerlei onvoorziene elementen op een heel vanzelfsprekende manier worden vermengd.

Meerdere studenten hadden moeite met het verhaal. Niet om stilistische redenen, maar wegens de inhoud. Iemand zei dat de mannen “te ver” gingen. Een ander was afgehaakt met lezen, die vond het “te vernederend” voor de dakloze. “Het kan niet wat die gasten doen.” Student nummer drie: “Ik vond het raar wat er gebeurde, ik dacht: die mannen gaan te ver, dit hoort niet.”

Men duidde het proza alsof het een nieuwsbericht betrof. Ook toen uw docent van dienst wat tegensputterde – veelvuldig zette ik het woord “fantasie” in – bleef de grondtoon vanuit de klas afkeurend. De fictie werd, kortom, moreel beoordeeld.

Dit is iets wat ik de laatste tijd steeds vaker merk. Op de middelbare scholen die ik bezoek, op lezerswebsites als Goodreads en Hebban. Zeker jonge mensen beoordelen geregeld personages alsof het echte mensen betreft; karakterologische kanttekeningen vloeien over in inhoudelijke bezwaren.

“Smaken verschillen natuurlijk”, hoorde ik mezelf daar op de universiteit zeggen, tja, elke docent knalt weleens tegen een open deur aan, maar, zo vervolgde ik, literatuur draaide toch ook juist om werelden die je niet kent, om gedrag dat anders is dan hoe jijzelf je opstelt of wilt dat mensen zich gedragen?

Geen respons.

Een woord dat ik in die colleges creatief schrijven voortdurend herhaalde, in allerlei contexten en met allerlei andere aanleidingen, was “vrijheid”. De vrijheid van een lezer om zelf beelden te vormen en eigen, particuliere associaties te krijgen bij een verhaal. De vrijheid, ook, van hen als beginnende schrijvers om te schrijven wat ze maar wilden. Vanzelfsprekend maakte ik tussendoor algemene opmerkingen over wat stilistisch goed of juist niet goed werkt, welke technieken er zoal bestonden, maar bovenal benadrukte ik dit: op papier kon alles. Verzin er eens iets bij, zei ik vaak als ze beginnende verhaaltjes voorlazen. Wat gebeurt er als je het perspectief verplaatst naar die nurkse toeschouwer? Wat als jouw hoofdpersoon die gedachtes wel hardop uitspreekt en er handelingen aan verbindt?

Al jaren verslechtert de leesvaardigheid in Nederland, ook vergeleken met andere Europese landen. Een oorzaak daarvoor is het dodelijk saaie begrijpend lezen, dat middelbare scholieren dwingt om tekst zo feitelijk (en liefdeloos) mogelijk te benaderen. Dit is allemaal gericht op concreet aanwijsbare leesstrategieën, niet op interpretatie of gevoel, laat staan op fantasie. Daarnaast is er al jaren terecht meer aandacht voor structurele discriminatie en misogynie, wat zoals bekend ook vaak in taal verankerd zit en wat ervoor heeft gezorgd dat sommige woorden gelukkig niet meer breeduit geaccepteerd worden.

Een duidelijk effect van deze twee ontwikkelingen meende ik te zien bij mijn studenten. Hun ethische kompas was zo strikt afgesteld en ze koppelden taal zo expliciet aan de werkelijkheid, dat een wezenlijk deel verdween van wat literatuur zo boeiend kan maken. De studenten waren ijverig en geconcentreerd, maar bovenal lazen ze heel moreel, zonder ruimte voor de lucht of ruis die bij het leven horen.

Een van de romans die mij als puber de literatuur in trok, Tirza van Arnon Grunberg, bekoorde me juist zo omdat de hoofdpersoon zich zo wanstaltig gedroeg – en ik toch met hem meevoelde. Hoe kón dat? Lolita idem dito, en zo zijn er nog tientallen boeken te noemen, die juist spannend worden doordat de hoofdpersonen zo’n dubieus karakter hebben en doordat taal en perspectief worden ingezet om toch iets voor hen te voelen.

Stel: er was in Van Essens verhaal aan de zwerver consent gevraagd. Dan was de belangrijkste scène ethisch uiteraard veel verantwoorder geweest. En was het verhaal volkomen oninteressant geworden.

Veel literatuur begint pas waar grenzen worden opgezocht, waar er wordt gerommeld met verwachtingen en genres, waar je je moet verplaatsen in iemand die compleet losstaat van hoe jij zelf wilt praten, denken, leven. Dus, wilde ik tegen de studenten zeggen, probeer eens te bedenken wat je stiekem denkt maar niet hardop durft te zeggen, wat je wilt doen maar door beleefdheid of door de werking van de wet niet doet. Daar ergens zit een verhaal, dat wil ik van jullie lezen.

• Rob van Essen