literatuur recensie

In ‘Grondwerk’ verheft Tijl Nuyts de naakte molrat tot de superieure diersoort

In zijn poëtische debuut tackelt Tijl Nuyts de grote problemen van deze tijd vanuit de bijna-blinde blik van een naakte molrat – een dier waar de mens van kan leren.

“Ik wacht op de briefing. Dat doe ik ondertussen al langer dan ik me kan herinneren. Ongetwijfeld hebben ze de precieze duur bijgehouden en in een verhelderend grafiekje gegoten, samen met andere variabelen: mijn loopsnelheid, mijn gewicht, welke geluiden in voortbreng, hoe vaak ik me bovengronds vertoon. Ik vraag me af of ook jij mijn gedrag zo nauwlettend monitort wanneer je me bezoekt.” 

De opening van Grondwerk, het romandebuut waarmee Tijl Nuyts op de shortlist van de Boekenbon Literatuurprijs 2025 stond, stemt meteen tot nadenken. Hier zou een mens aan het woord kunnen zijn, al doen die “geluiden” en dat “bovengronds” wel wat twijfelen ontstaan. Is het een dier? Maar wie moet hem of haar dan briefen? En wie is de persoon tot wie deze verteller zich richt?  

Een en ander wordt snel duidelijk. We zijn midden in het verhaal beland van een “kale vreemdkop”, een vertegenwoordiger van de naakte molrat. Zij is door haar kolonie vanuit de Hoorn van Afrika op missie gestuurd naar Brussel. De molratten moeten immers op zoek naar nieuwe leefgebieden, omdat ze door de droogte in hun thuisgebied een te makkelijke prooi zijn geworden voor andere dieren. Welke missie de molrat precies heeft, is onduidelijk: we wachten net als de molrat op die briefing. Ondertussen graaft en knaagt de wijfjesrat zich een weg door de Brusselse ondergrond, wat zorgt voor zinkgaten, instortende tunnels en ander ongemak.  

Wie bereid is zijn ongeloof over een vertellende naakte molrat voor de duur van een kleine driehonderd pagina’s even op te schorten, mag zich verheugen op een heerlijke vertelling. De kale vreemdkop vertelt afwisselend over haar verblijf en opleiding in Afrika, en over haar grondwerk in Brussel. Ze vertelt haar leven aan een Brusselse klimaatactiviste die benieuwd is geworden naar de naakte molrat, zo benieuwd dat ze erin slaagt om met deze “versteende mensenvinger, een bladwijzer van gerimpeld vlees” te communiceren via gepiep en gegrom.  

In de Afrikaanse hoofdstukken leren we veel over de naakte molrat, al weet Nuyts met zijn lyrische taal er meer dan een biologieles van te maken. Hij dicht de molrat bijzondere gaven toe, zoals vijfhonderd jaar oud worden, gigantische ondergrondse kolonies graven door gecoördineerde samenwerking, een extreme gevoeligheid dankzij tastharen, en vooral de bekwaamheid om door te dringen tot elkaars brein, wat zorgt voor een “collectieve intelligentie” die de diersoort homo sapiens ontbeert. 

In de Brusselse hoofdstukken zien we hoe deze ondergrondse intellectueel naar die andere diersoort kijkt. De tunnels die zijn gebouwd voor metro en wagen getuigen van broddelwerk, slecht gestut. Deze ontwerpen werden duidelijk niet aangestuurd door collectieve intelligentie. Nee, dan zijn de molratten toch de superieure diersoort, misschien is het tijd dat zij de rol van de homo sapiens als rentmeesters van deze planeet overnemen. 

Zo weeft Nuyts langzaam maar zeker een intrigerend verhaal in elkaar waarin zowel de grote wereldproblemen (klimaat, migratie, kolonialisme) als de dagelijkse beslommeringen van mens én dier aan bod komen. Soms leest Grondwerk als een thriller (wanneer Nuyts bijvoorbeeld de aanval van een zandboa op twee naakte molratten beschrijft), dan weer als een komedie (zoals wanneer de naakte molrat in het stadhuis van Schaarbeek de discussies afluistert over het circulatieplan). De molrat observeert de mens (“jullie leven vooral naast elkaar”) en probeert net als bij haar soortgenoten ook het menselijke brein binnen te dringen. Bij de klimaatactiviste lukt dat maar half. “Het duurde even voor ik er de vinger op kon leggen, maar toen besefte ik wat er scheelde. Het leek wel alsof de gangen op voorhand waren leeggemaakt. (…) Ik voelde de weeffouten in de architectuur van je soort en moest me inhouden om niet hier en daar een reparatie te verrichten.” 

Toch winnen ze elkaars vertrouwen en gaan ze samen op avontuur. Dat de mensheid daarbij meer kan leren van de dieren dan omgekeerd, ligt er misschien een tikkeltje te dik bovenop, net als de soms voor de hand liggende parallel tussen de naakte molratten en de vele arbeidsmigranten die hier het vuile werk komen opknappen. Dat neemt niet weg dat Nuyts’ verhaal vernuftig in elkaar zit en spannend blijft tot het einde: die briefing laat natuurlijk maar op zich wachten… 

Het helpt dat Nuyts zijn verhaal vertelt in een beeldende, lyrische taal. Hier is een echte dichter aan het woord – met zijn tweede bundel Vervoersbewijzen was hij genomineerd voor de Grote Poëzieprijs en won hij de Herman de Coninckprijs. Een dier is hier dus geen gewone ezel of steenbok, maar wel een montserratfluitkikker of een penseelzwijn. En ook de activistische taal heeft iets poëtisch. Subtiel hekelt hij de opsluiting van Chinese panda’s in het Betoverd Dierenrijk, waarin je makkelijk een populaire dierentuin in Wallonië herkent: “Met elke blik in de camera’s oefenden ze invloed uit op de dividenden die het park aan zijn aandeelhouders uitkeerde.” 

Nuyts had van zijn verhaal makkelijk een angstwekkende dystopie kunnen maken, maar Grondwerk zit subtieler in elkaar. Op het einde gloort zelfs enige hoop, als het prille zonlicht dat de molrat ontwaart als zij vanuit haar nestkamer naar de oppervlakte kruipt. 

Tijl Nuyts, Grondwerk, Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2025, 288 p.

• Boekenbon Literatuurprijs
• debuutroman
• Tijl Nuyts