Kunst die niet af is, is vaak het allermooist en ook het leerrijkst, blijkt uit De onvoltooide van Peter Nijssen. Een roman over kunst, over wielrennen, maar misschien vooral een verhaal over de angst voor een onbeduidend leven.

Peter Nijssen © Keke Keukelaar

Op debuteren staat geen leeftijd, en gelukkig maar, zo blijkt uit de eerste roman van Peter Nijssen (1961). Nijssen is natuurlijk geen onbekende in literaire kringen. Hij schreef essays en verhalen voor bladen als Vrij Nederland en HP/De Tijd en is al een kwarteeuw verbonden als hoofdredacteur en uitgever aan De Arbeiderspers. Nijssen is de vaste redacteur en uitgever van Ilja Leonard Pfeijffer, Christiaan Weijts en nog enkele andere ronkende namen uit onze letteren.

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat kunst in het algemeen en literatuur in het bijzonder een erg belangrijke rol spelen in zijn debuutroman. Het was in de Amsterdamse grachtengordel een slecht bewaard geheim dat Nijssen al een aantal jaren aan het werk was aan zoiets als ‘The Great Dutch Novel’, maar het was pas bij de start van de coronapandemie dat hij voldoende tijd vond om zelf te gaan schrijven. In acht weken tijd vloeide er een roman uit. Niet die grote roman waarvan sprake, maar een ander boek.

Corona

Bij het begin van de pandemie maken we kennis met de 47-jarige Bernhard Evens, verslaggever bij de Nederlandse radio-omroep, met de merkwaardige combinatie cultuur en sport. Laten dat nu net twee sectoren zijn die door het virus zijn lamgelegd, waardoor ‘Bern’ aan huis is gekluisterd. Zijn zoon is op wereldreis, zijn dochter logeert bij haar vriend in Rotterdam en zijn echtgenote neemt de zorg op zich voor haar zieke moeder in het zuiden van het land. Bernd heeft dus het rijk voor zich alleen, in de Leidsche Rijn, ‘de mooiste vinex-wijk’ van Nederland, vlakbij Utrecht.

Hij neemt de tijd om in zijn archiefmappen te duiken, om eindelijk eens dat essay over onvoltooide kunst af te maken. Als student was Evens al in de ban van onvoltooide kunstwerken, zoals de 8^ste symfonie van Franz Schubert, maar ook literaire werken, zoals van de dichter en romancier E. du Perron, over wie Evens zijn scriptie schreef. Tijdens het lezen en schrijven door gaat Evens wandelen en fietsen, want veel meer valt er tijdens een lockdown niet te doen.

Wielrenner-cineast

Op een van die lange fietstochten maakt Evens kennis met Wijnand Veldert, een 61-jarige postbezorger, met een pittige, doorleefde conversatie en een rijkgevuld en gevarieerd verleden. Veldert vertelt dat hij ooit een veelbelovend amateurwielrenner was, maar als student cinematografie koos hij uiteindelijk voor de filmkunst, ook al omdat hij verliefd was geworden op de hoofdrolspeelster uit zijn afstudeerfilm. Toen de liefde spaak liep, raakte Wijnand Veldert aan lager wal.

De volle, rijke taal doet denken aan de klassieke werken, aan de lange dialogen uit ‘De Toverberg’ van Thomas Mann.

Wat volgt is een korte maar intense vriendschap. Bernhard en Wijnand gaan vaak fietsen, maar de conversatie is het belangrijkste. Die conversaties zijn erudiet en zitten boordevol verwijzingen naar wielrennen, kunst en literatuur. Soms overduidelijk, als de heren het hebben over Paul Valéry, Robert Musil of W.G. Sebald, maar nog veel meer verborgen, in de vele hints en knipogen. En ja, die dialogen doen wel eens weinig natuurlijk aan, maar dat is net het opzet. Het is een volle, rijke taal die doet denken aan de klassieke werken, aan de lange dialogen uit De Toverberg van Thomas Mann.

Nijssen maakt van de gesprekken een zoektocht naar de betekenis van lezen, schrijven en kunst, alles samen een hopeloze strijd tegen het vergeten. En er zit ook zelfspot in, als de heren weer eens een hoogdravende babbel over Valéry afsluiten met de bedenking “zei die man weleens iets waar we niet een week over moeten nadenken?”

Mythomaan

Het dramatische levensverhaal van Wijnand is zo uitzonderlijk dat Bernhard twijfelt aan de geloofwaardigheid. Misschien is hij een mythomaan, een ziekelijke fantast die zijn verleden zo heeft opgedirkt tot het iets vertellenswaardigs kreeg. Op den duur ga je als lezer zelfs twijfelen aan de echtheid van Wijnand. Wat als Bernhard zijn nieuwe vriend bij elkaar heeft gefantaseerd, zoals eenzame kinderen een imaginair vriendje koesteren om de verveling te verdrijven?

Ze delen uiteindelijk dezelfde fascinaties, en het zijn beide ietwat droevige zielen, maar toch met voldoende levenslust om iedere dag weer op te staan en aan de slag te gaan. Misschien leefde Wijnand wel het leven dat Bernhard had gewild? Dat maakt van De onvoltooide ook een boek over over de angst voor een onbeduidend leven. Lezen, opzoeken, schrijven, het zijn allemaal oefeningen om te ontsnappen aan de onbeduidendheid, oefeningen in een beter, mooier, waardevoller leven. En dat leven is, maar dat wist u al, zelden of nooit volmaakt. Maar dat is net de schoonheid ervan.

Peter Nijssen, De onvoltooide, De Geus, 2022, 256 p.