kunst recensie

Kunstenaar Hans Op de Beeck brengt zijn donkere Disneywereld naar het KMSKA

In Nachtreis, zijn solotentoonstelling in het Antwerpse KMSKA, neemt Hans Op de Beeck de toeschouwer mee naar een fictieve, nachtelijke wereld die balanceert tussen droom en realiteit.

“Ik vind het belangrijk dat de toeschouwer een metgezel kan zijn, een reisgenoot. Het leven komt met vallen en opstaan en ik heb weinig waarheden te verkondigen, maar ik zoek wel naar samenhorigheid, naar een collectiviteit in de positieve zin”, zei Op de Beeck in zijn speech bij de opening van Nachtreis. Even daarvoor vergeleek curator Annelien De Troij de kunstenaar met de impressionisten “die meesterlijk een moment wisten vast te leggen, zoals een vluchtige ontmoeting.” Ze vult aan: “Iets soortgelijks doet Hans Op de Beeck. Hij bevriest een bijzonder kortstondig ogenblik in de tijd.” En die verzameling gestolde momenten werden voor Nachtreis van zaal tot zaal opgesteld in één vloeiende beweging.

In plaats van een klassieke retrospectieve creëerde Op de Beeck voor de expo in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen een parcours met oude en nieuwe werken. Je wordt ondergedompeld in een visueel en auditief landschap; een fictieve, nachtelijke wereld die balanceert tussen droom en realiteit, doordrongen van stilte en melancholie.

De nachtreis vangt aan met Tatiana (Soap Bubble) (2017), een fijn weergegeven sculptuur van een jong meisje dat zeepbellen blaast. De bel is niet mooi rond maar “flubbert” nog wat; net alsof het meisje haar nog aan het blazen is. Op de Beeck haalt de zeepbel aan als verwijzing naar de zeventiende-eeuwse vanitastraditie, waar ze symbool staat voor de vluchtigheid van het bestaan.

De kunstenaar zet vergankelijkheid in om iets te vertellen over de menselijke conditie en de fases die we tussen leven en dood doormaken. In Vanitas XL (2021) herneemt Op de Beeck enkele klassieke vanitasobjecten, zoals een schedel en fruit. Maar die vergroot hij sterk uit, waardoor de bezoeker een Alice in Wonderland-effect ervaart: hij krimpt en verdwaalt in een kleurloos schilderij. Bij Lewis Carroll staan de veranderingen in grootte voor Alices verwarring en onzekerheid in de bizarre wereld van Wonderland, bij Op de Beeck verhoudt de bezoeker zich letterlijk tot de symboliek van vergankelijkheid en ons vreemde bestaan.

Melancholie met een donker randje

Op de Beecks keuze voor een palet van grijzen, alsof zijn werken onder een laag stof of as zitten, is een bewuste strategie om het heden met het verleden te verbinden: de monochromie is een brug tussen tijden en stijlen. Als de tijd zich toont in een vergeeld bloesje of een fluohesje, dan lijmt het grijs lijmt de anachronismen aan elkaar. Daarnaast vermijdt de kleur dat het geheel op een wassenbeeldenmuseum zou gaan lijken. Net als grisailles uit de vijftiende- tot achttiende-eeuwse schilderkunst, waarmee kunstenaars via grijstinten reliëf en sculpturale effecten nabootsen, werkt het de indruk van beeldhouwwerken in de hand.

Liever dan de realiteit na te bootsen wil Op de Beeck een gevoel losweken. Hij schept een droomwereld waarin verzonken momenten onderstreept worden door grijze stiltes. In Op de Beecks universum, waar de klok niet tikt, wordt de verstilling alleen doorbroken door de bezoeker.

Op de Beeck duidt de nacht als een “nietsruimte” waarin plekken en gebeurtenissen een andere, soms absurde of mysterieuze lading krijgen. Hij vergelijkt het met autorijden op een verlaten snelweg of in zijn studio werken terwijl iedereen allang slaapt. De nacht brengt een bepaalde sfeer waarin het dagelijkse vreemd wordt. In Nachtreis speelt hij daar volledig op in en trekt registers open van eenzaamheid en introspectie. Zo toont hij met de sculptuur Dancer (2019) een Braziliaanse danseres die moe of verveeld een sigaret rookt, terwijl ze tussen de bedrijven door even ontsnapt aan de eisen van het dagelijkse leven. Een poosje is ze niet de performende danseres, maar een mens die zich terugtrekt in een onbewaakte intimiteit zonder façade.

Veel van Op de Beecks werken tonen zulke verlaten scènes, waar melancholie soms een donker randje krijgt. Het sluit aan bij het klassieke idee van catharsis: kunst als middel om emoties te doorleven en als bemiddelaar van troost. Om die ervaring zo ongestoord mogelijk over te brengen, koos Op de Beeck ervoor om de ruis van een klassieke tentoonstelling weg te halen: bij de werken zijn geen titels of materiaalbeschrijvingen te vinden. Het is aan de toeschouwer om connectie te zoeken met wat in het nachtelijke decor wordt gepresenteerd.

Alledaagse leegte

Hans Op de Beeck onderscheidde zich al vroeg met videokunst, een medium waarmee hij snel erkenning verwierf. In Coffee (1999) zien we een man en een vrouw zwijgend koffie drinken zonder elkaar aan te kijken. Lange, statische shots met weinig of repetitieve actie leggen de nadruk op traagheid en berusting. Ook uit andere vroege werken, zoals Situation I (2000), sprak al een fascinatie voor de alledaagse onthechtende leegte en de weemoedigheid van verlaten of monotone ruimtes.

Die thema’s wilde Op de Beeck ook in fysieke ruimtes onderzoeken. Zo ontstonden sculptuur en installatie naadloos naast zijn videowerk. De installatie Exercising the Nowhere (1) (2000) is een minimalistische weergave van een loket in een verlaten treinstation. Door de ramen van de miniatuur zie je een nachtelijke snelweg – toen al was hij bezig met het onwerkelijke van die ruimte.

Op de Beecks oudere werk baadt in dezelfde sfeer als zijn nieuwere creaties: het roept een gevoel op van verlatenheid. Soms schurkt dat aan bij iets akeligs. In de video Blender (1999) is een lege carrousel te zien. De snelheid neemt toe, de paarden en wagentjes vervagen, vervloeien tot één onscherp, draaiend beeld. Hoe sneller de beweging, hoe ongrijpbaarder en desoriënterender de vormen worden. Hier in het KMSKA doet het werk denken aan Danse Macabre (2021), een levensgrote carrousel met een grimmig schaduwspel, skeletten in belle-époquekledij en een rog.

De eenzaamheid van de massa

Al vijfentwintig jaar reflecteert Hans Op de Beeck op onze steeds complexere leefwereld en de universele vragen rond zingeving en sterfelijkheid. Aanvankelijk richtte hij zich vooral op sociale vervreemding, met werken die inspelen op de anonieme, geprogrammeerde omgeving van de moderne samenleving. Zijn stilistische reconstructies en video’s van wegrestaurants, tankstations en verlaten pleinen tonen een wereld die door automatisering en massaproductie iets eenzaams krijgt.

Gaandeweg verschoof zijn focus naar een meer existentiële thematiek, waarin de menselijke zoektocht naar betekenis en vergankelijkheid centraal staat. In Nachtreis vertaalt hij deze reflecties naar een raadselachtig, nachtelijk park met diverse personages die als kinderen van Disney en Pompeii verwondering, angst en verstilling doen samenkomen. Die tegenstrijdigheid zie je op de expo bijzonder goed in bijvoorbeeld The Boatman (2020), waarin een figuur op een roeiboot wordt afgebeeld als een Charon-achtige verschijning, een mythische overgangsfiguur tussen leven en dood; de proviand die hij meeheeft suggereert dat hij nog lang niet naar huis gaat – of dat hij net met boodschappen terugkeert. Met de sculptuur roept Op de Beeck beelden op van vluchtelingen, onderweg, verloren of zoekend naar een thuis.

Op de Beecks hang naar multidisciplinariteit wordt onderstreept door werken als The Settlement (Indoor) (2016), waarbij miniatuurpaalwoningen in echt water staan terwijl er licht achter de raampjes brandt. Ook geluid speelt een belangrijke rol in Nachtreis: de expositie wordt begeleid door soundscapes van geluidsontwerper Greg Scheirlinckx en componist Sam Vloemans. De muziek verdwijnt en verschijnt wanneer je nieuwe ruimtes betreedt, waardoor de tentoonstelling een filmische opbouw krijgt.

De nachtreis sluit af met de video Staging Silence (3) (2019), waarin miniatuurwerelden voortdurend worden (her)opgebouwd. Het vat de praktijk van Hans Op de Beeck mooi samen: de mens als speler in een eindeloos veranderend decor, waarin de grens tussen wat echt is en wat niet steeds opnieuw wordt verlegd.

Nachtreis is nog tot en met 17 augustus te zien in het KMSKA in Antwerpen. Het gelijknamige boek n.a.v. de tentoonstelling is vanaf 9 mei verkrijgbaar bij Hannibal.

• Hans Op de Beeck
• KSMKA