geschiedenis column

We moeten ons wijden aan onze tuin

Het pijnlijke schouwspel op het Malieveld van 20 september doet cultuurhistorica Lotte Jensen denken aan een les die Voltaire ons al in de achttiende eeuw wilde leren.

Op zaterdag 20 september verzamelden lezers, uitgevers en boekhandelaren zich in Utrecht voor een mars door het centrum. Meer dan duizend mensen demonstreerden voor het vrije woord en tegen censuur en het verbieden van boeken. Het was onder meer een reactie op de ontwikkelingen in de Verenigde Staten. Met Donald Trump aan het roer zijn book bans alledaagse praktijk geworden. Conservatieven zuiveren de schoolbibliotheken en bemoeien zich met de collegestof op universiteiten.

Intussen liep zo’n zeventig kilometer verderop een andere demonstratie volledig uit de hand. Op het Malieveld in Den Haag was een antimigratiebetoging bezig toen een grote menigte hooligans zich afsplitste. Ze riepen extreemrechtse leuzen, gebruikten grof geweld tegen de politie en journalisten, vernielden gebouwen en deden een poging het Binnenhof binnen te dringen. Na de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 kregen experts de vraag voorgelegd of zoiets in Nederland denkbaar was. De meesten spraken sussende woorden. In vier jaar tijd kan veel veranderen.

Zo kon het gebeuren dat op een en dezelfde dag hooligans met vlaggen van de twintigste-eeuwse fascistische NSB de Haagse straten terroriseerden, terwijl in de Domstad lezers hun favoriete boek in de lucht staken als symbool voor vrijheid en democratie.

Twee parallelle werkelijkheden, die op wonderlijke wijze samenkomen in de nieuwste toekomstroman van Nelleke Noordervliet. Het bewind der gelukkigen speelt zich af tien jaar na “de Omslag”, waarbij een nieuw en repressief bewind de macht heeft gegrepen en de persvrijheid aan banden gelegd. Reden voor de hoofdpersoon, journalist Sophie Roth, om te verhuizen naar een rustige provinciehoofdstad, daar een nieuw bestaan op te bouwen en zich te wijden aan de tuin.

Dat laatste kun je lezen als een verwijzing naar de beroemde zinsnede van Voltaire in zijn roman Candide ou l’optimisme (1759): “Il faut cultiver son jardin”. In Candide keerde Voltaire zich tegen het adagium van Leibniz, de Duitse filosoof en tijdgenoot van Voltaire, dat we in de beste van alle mogelijke werelden leven. Was er niet overal ellende en rampspoed in de wereld? Toonde de aardbeving van Lissabon in 1755 niet aan dat de wereld verre van perfect was? Zat hier nu werkelijk een goddelijk plan achter?

Terwijl Sophie verlepte slablaadjes probeert te redden, opereert de grote Leider van de nieuwe beweging – die Sophies halfbroer Alain blijkt te zijn – als de perfecte tuinman van het land. Met wortel en tak rukt hij onkruid eruit, opdat eenieder van de perfecte, besloten tuin zou kunnen genieten. Zelf speekt hij van een hortus conclusus, omdat hij graag laat blijken niet van de straat te zijn.

Noordervliet verwerkt in haar roman enkele interessante dilemma’s: zou je je eigen familie verraden als die het nieuwe bewind steunt? In hoeverre mag je de democratie verdedigen met ondemocratische middelen? Wat kun je beginnen als individu tegen een machtsomwenteling?

Actuele vragen, waarbij de literatuur en filosofie handvatten bieden. Neem die uitspraak van Voltaire. Ze is vaak verkeerd begrepen, alsof je alleen nog maar naar je eigen kleine tuintje zou moeten omzien. In werkelijkheid wilde Voltaire met zijn beeldspraak de mens wijzen op zijn plicht om in de eerste plaats goed voor de eigen omgeving te zorgen en zijn verantwoordelijkheid te nemen binnen de eigen mogelijkheden.

Een leraar moedigt leerlingen aan om te lezen, een schrijfster scherpt het denken en een filosoof formuleert een pakkende levenswijsheid. We moeten ons wijden aan onze tuin, met de middelen die we hebben, om het vrije woord en de democratie te beschermen.

Uitgelichte afbeelding © Timohdie / YouTube

• nelleke noordervliet