In 1421 spoelde de Sint-Elisabethsvloed over Zeeland en Holland, een van de zwaarste overstromingen die Nederland ooit troffen. De ramp is van generatie op generatie doorgegeven in allerlei verhalen en nu, bij de zeshonderdste ‘verjaardag’ van de vloed, piekt de mythevorming opnieuw. Waarom? ‘Het is niet ondenkbaar dat Nederlanders opnieuw delen van het land zullen moeten opgeven’, schrijft cultuurhistorica Lotte Jensen in haar column.

Sinds kort hangt er in mijn werkkamer een schoolplaat uit 1914, die jarenlang ergens in een klaslokaal in Nederland moet hebben gehangen. Een vriend wist hem te bemachtigen in een prachtig oud antiquariaat in Deventer en schonk hem aan mij. De afbeelding toont de Sint-Elisabethsvloed van 1421. We zien een dreigende grijze lucht, twee ondergelopen huizen, een boomstronk, een tobbe en enkele meubelstukken. Helemaal rechts drijft een kindje in een wieg met een zwarte kat erop. Zij hebben de ramp overleefd.

© privécollectie

In de eerste helft van de twintigste eeuw brachten educatieve uitgeverijen dit soort prenten op de markt ten behoeve van het geschiedenisonderwijs op lagere scholen. Welke uitleg zal de meester of juf er toen bij hebben gegeven? De kale feiten zijn snel verteld: in de nacht van 18 op 19 november 1421 woedde een zware storm in Nederland, er brak een dijk door in de omgeving van Dordrecht, enkele tientallen mensen verloren hun leven en de Grote Waard liep onder. Tegenwoordig noemen we dat gebied de Biesbosch.

Nee, zo’n zakelijk relaas zal de meester of juf niet verteld hebben. Te saai en slaapverwekkend! Veel waarschijnlijker is het dat de leerlingen een spannend verhaal te horen kregen: het avontuur van het kindje in de wieg. Dat klonk heel anders: in de nacht van 18 op 19 november vond bij Dordrecht een ramp van Bijbelse proporties plaats. Een zondvloed vaagde alles en iedereen weg, waardoor in één nacht maar liefst 100.000 mensen verdronken en 72 dorpen ten onder gingen.

Sir Lawrence Alma Tadema, Overstroming van de Biesbosch in 1421 © RKD Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis

Het was een verschrikkelijke misère: huisraad dobberde in het water, koeien dreven rond en mensen schreeuwden om hulp. Maar toen geschiedde er een wonder: een kindje in een wieg werd gered dankzij een zwarte kat, die het wiebelende vaartuig in evenwicht hield. Het meisje heette Beatrix en zij werd later de stammoeder van een roemrijk geslacht in Dordrecht. Die miraculeuze redding was aan God te danken.

Zo ongeveer moet het geklonken hebben: meer spanning, meer avontuur, meer fictie dan feiten. Deze mythevorming, die dankzij talloze schrijvers, dichters en schilders van generatie op generatie is doorgegeven, zal ook deze dagen worden voortgezet. Deze maand is het namelijk precies zeshonderd jaar geleden dat de ‘grote en vreeselike vloed’, zoals een zeventiende-eeuwse kroniekschrijver de Sint-Elisabethsvloed noemde, plaatsvond. Dat zal gepaard gaan met een lange reeks herdenkingsactiviteiten. Er is een tentoonstelling in het Dordrechts Museum, een expositie in de Geertruidskerk, er worden verschillende symposia georganiseerd, podcasts uitgezonden en kinderen kunnen aan een vlottenbouw- en evacuatiewedstrijd meedoen.

Meester van de Heilige Elisabeth-Panelen, De Sint-Elisabethsvloed (buitenpaneel van altaarstuk), ca. 1490 - ca. 1495, olieverf op paneel © Rijksmuseum, Amsterdam

In de nacht zelf wordt een speciale rampoefening gehouden bij de sluis Beneden Sas ‒ de ultieme experience voor de dijkgraaf en andere betrokkenen. Terwijl voorgaande jubilea geruisloos voorbijgingen, is het aantal evenementen nu niet te tellen. Waar komt die overweldigende belangstelling vandaan?

Dat heeft alles te maken met hoe herinneringscultuur werkt. Volgens onderzoekers in de memory studies zit in herdenkingsactiviteiten altijd een element van toe-eigening. Herinneringen aan een gedeeld verleden vormen een voedingsbodem voor groeps- en gemeenschapsgevoel en zijn om die reden vaak gekleurd door de behoeftes van de eigen tijd. Denk bijvoorbeeld aan de talloze standbeelden van vaderlandse helden die in de negentiende verrezen. Die droegen bij aan de nationalistische sentimenten van weleer.

Het is niet ondenkbaar dat Nederlanders opnieuw delen van het land zullen moeten opgeven, net als zeshonderd jaar geleden

Dat de Sint-Elisabethsvloed nu zo in trek is, hangt samen met de actuele problematiek rond klimaatverandering en zeespiegelstijging. Het is niet ondenkbaar dat Nederlanders opnieuw delen van het land zullen moeten opgeven, net als zeshonderd jaar geleden. Dat maakt deze oude natuurramp actueler dan ooit: de Grote Waard fungeert als een lens waarmee we scherp stellen op de eigen tijd.

En dus storten journalisten, museummakers, theatermakers, wetenschappers en beleidsmakers zich nu gretig op de Sint-Elisabethsvloed. Toe-eigening is ook hier het sleutelwoord, want eenieder zal de geschiedenis bewust of onbewust naar zijn hand zetten. Voor klimaatactivisten is het een uitgelezen kans om te waarschuwen voor de gevolgen van de opwarming van de aarde. Een nieuwe Sint-Elisabethsvloed moet koste wat kost voorkomen worden. Ook makers van educatieve toneelvoorstellingen of schoollessen zullen de link met de actualiteit opzoeken – dat is de manier om geschiedenis levend te houden.

Detail aan gevel, Oud-Kinderdijk 191, Alblasserdam © privécollectie

Historici scheppen er dan weer genoegen in om feit en fictie van elkaar te scheiden. Zij reconstrueren hoe iedere generatie haar eigen beeld van de vloed creëerde en welke continuïteiten daarin zitten. De herinneringscultuur rondom de Sint-Elisabethsvloed maakt duidelijk waarom bepaalde mythes zo’n hardnekkig leven leiden. Het verhaal van het kindje in de wieg appelleert aan een algemene menselijke behoefte: het is een symbool van hoop en troost waaraan we ons vastklampen in tijden van rampspoed.

Hoe aansprekend de legende is, blijkt wel uit het feit dat op 19 november een kunstwerk van Beatrijs en haar wiegje zullen worden onthuld bij Kinderdijk – de plaats waar het meisje zou zijn aangespoeld. De mythe zal dus ook de komende eeuwen voortleven, gestold in duurzaam brons.