De Inktspotprijs voor de beste politieke tekening van 2023 gaat naar een cartoon over een ijsbeer die zichzelf vastlijmt op een ijsschots. Wie zou de prijs in 1813 hebben gewonnen, en hoeveel lezers zouden de boodschap vandaag nog vatten, vraagt cultuurhistorica Lotte Jensen zich af.

Eind september won cartoonist Bas van der Schot de Inktspotprijs voor de beste politieke tekening van het afgelopen parlementaire jaar. De afbeelding toont een ijsbeer die zich vastlijmt op een kleine ijsschots omringd door blauw water.

Het pakkende beeld verscheen een jaar eerder, op 28 oktober 2022, in de Volkskrant. Er was toen een golf van klimaatactivisten die het nieuws haalden door zich aan waardevolle objecten vast te lijmen. Manneken Pis en schilderijen van Botticelli en Van Gogh waren onder meer het doelwit. Van der Schot maakte zijn prijswinnende tekening de dag nadat twee mannen zich in het Mauritshuis in Den Haag aan een van de beroemdste Nederlandse kunstwerken hadden vastgelijmd: Meisje met de Parel van Johannes Vermeer. De een had zijn voorhoofd op het glas vastgeplakt, de ander had zijn hand naast het doek gelijmd. Verder had een klimaatactivist de week ervoor voor veel ophef gezorgd door tijdens de uitzending van Jinek (die avond gepresenteerd door Beau van Erven Dorens) op de talkshowtafel te klimmen en zich vast te lijmen.

© Bas van der Schot / De Volkskrant

De Inktspotprijs wordt sinds 1994 uitgereikt. Wie de 29 bekroonde prenten bekijkt, kan zien welke thema’s de samenleving hebben beziggehouden. De laatste zes jaar tekenden de winnaars over de vluchtelingencrisis, de coronacrisis en de klimaatcrisis. Drie keer crisis, inderdaad. Maar de cartoonisten geven ook een eigentijds commentaar op wat er speelt. Kijk maar naar die eenzame ijsbeer op de ijsschots. De prent is humoristisch, maar dan wel van de wrange soort. Die ijsbeer kan lijmen wat hij wil, maar is reddeloos verloren.

De tijd verandert snel. Wanneer ik nog oudere tekeningen zie, weet ik lang niet altijd meer wat de precieze context is. Zo won Jos Collignon in 2009 met een tekening van de DSB Bank met een vallende schaatser erop. Ik moest zoeken in oude krantenberichten voordat het me weer helder voor de geest stond: de DSB-bank, die een schaatsploeg sponsorde, ging dat jaar failliet door malafide praktijken. Ruim 280.000 mensen zagen hun spaargeld in rook opgaan.

De houdbaarheidsdatum van een spotprent blijkt beperkt: naarmate de tijd verstrijkt is meer uitleg nodig een afbeelding te begrijpen. Laten we de proef op de som nemen. Stel dat de Inktspotprijs tweehonderd jaar geleden, in 1813, zou zijn uitgereikt, wie zou er dan gewonnen hebben?

© Collectie Rijksmuseum

Voor mij springt er een duidelijke winnaar uit: Wijnand Esser (1779-1860). Ik weet vrij zeker dat u nog nooit van deze tekenaar heeft gehoord, tenzij u een specialist in de Napoleonstudies bent. Esser werd in Keulen geboren, maar werkte en woonde het grootste deel van zijn leven in Nederland. Hij maakte een hele reeks spotprenten over Napoleon Bonaparte, waarmee hij diens heerszucht op de korrel nam. Ze zijn allemaal even briljant, maar ook tijdgebonden. Om ze te begrijpen is grondige kennis van de politieke context nodig.

Neem bijvoorbeeld ‘De rot is in de val’. Deze spotprent toont Napoleon die als een rat in de val zit na de verloren slag bij Leipzig, die tussen 16 en 19 oktober 1813 plaatsvond. De geallieerde troepen uit Rusland, Zweden, Pruisen en Oostenrijk boekten toen een klinkende overwinning op Napoleon en zijn manschappen. Met zo’n honderdduizend slachtoffers behoort deze slag tot de bloedigste uit de geschiedenis van Europa.

Napoleon zit daar als een kermisobject om te worden uitgelachen en om een lange neus naar zijn medestanders te maken

Napoleon is met een Oranje appel (“Deze heeft my verlekkert”) in de val gelokt. Volgens het onderschrift is de “verachtelijke Corsikaan” voorgoed verslagen door de dappere en onverschrokken Pruisen. Hij zit daar als een kermisobject om te worden uitgelachen en om een lange neus naar zijn medestanders te maken.

Ik ben benieuwd hoe tijdgebonden de tekening van de winnaar uit 2023 zal blijken te zijn. Waarschijnlijk zullen volgende generaties het beeld van de eenzame ijsbeer die zich vastlijmt op een schots nog wel associëren met klimaatverandering, maar of ze het beeld direct in verband zullen brengen met Vermeers Meisje met de Parel, is nog maar de vraag. Aan historici de taak om te zijner tijd duiding te verschaffen.