Niets is zonder variatie, en daarin is taal geen uitzondering. Hoe klein een gebied ook is, er is altijd wel taalvariatie in te vinden, schrijft taalcolumnist Marten van der Meulen. ‘We willen namelijk dat er een verschil is tussen friet en patat.’

Zoals best veel mensen slaap ik geregeld slecht. En zoals ongetwijfeld veel andere mensen heb ik allerlei trucjes om mezelf te proberen in slaap te brengen. Ik ga vaak hoofdrekenen: kijken hoever ik kom met de Fibonacci-reeks, uitrekenen hoeveel dagen ik al leef, of hoeveel dagen een bepaalde gebeurtenis geleden is.

Misschien klinkt dat erg gestructureerd, hoe ik mezelf zo in slaap sus. Vaak is mijn half-waken dat helemaal niet. Eigenlijk is dat het leukst, want dan komen er willekeurige en vreemde vragen op.

Laatst dacht ik opeens: is er iets wat écht uniform is? Veel dingen komen natuurlijk hetzelfde uit de fabriek. Maar volgens mij is er niks waarvan er maar één variant is. Ieder voorwerp kent andere kleuren, andere producenten, andere eigenschappen. Niets is variatieloos, volstrekt eenvormig, utopisch homogeen. Dat is best interessant, zo sluimersmiespelde ik tegen mezelf.

Taal toont hetzelfde beeld. Variatie is overal waar je kijkt. Er zijn natuurlijk veel verschillende talen, maar ook binnen talen zijn op zich weer allerlei verschillen. Die hangen af van je leeftijd, of van je sociale contacten. Van de tijdsperiode, je werk, of zelfs van jou als persoon. Ieders taalsysteem is in meerdere of mindere mate nét anders. Er is een grote overlap, anders kon niemand deze column lezen. Maar de verschillen zijn alomtegenwoordig.

De bekendste vorm van variatie binnen een taal is geografisch bepaald. We praten zelfs binnen dezelfde taal anders op verschillende plaatsen. Dat levert fraaie taal- en dialectkaarten op, zoals je hier, hier en hier kunt zien.

Het Amsterdam van de vroege negentiende eeuw telde zeker achttien verschillende dialecten

Geografische variatie heeft allerlei oorzaken. Er kwamen andere invloeden op de ene maar niet op de andere plek, door toeval werden andere richtingen ingeslagen, bepaalde politieke gebeurtenissen stuurden de taal.

De verschillen kunnen bestaan tussen grote gebieden, maar je kunt ze ook op steeds kleiner niveau vinden. Daarom zijn er bijvoorbeeld verschillen tussen het Engels van Engeland, de Verenigde Staten en Australië. En binnen het Verenigd Koninkrijk zijn er verschillen tussen de ogenschijnlijk gemeenschappelijke taal van Schotland, Wales, Noord-Ierland en Engeland.

Binnen Engeland zijn er dan weer uitspraakverschillen in onder andere Newcastle, Liverpool en Londen. Ten slotte kunnen er binnen Londen zelf nog verschillen zijn tussen inwoners van verschillende wijken. Op deze beroemde taalkaart van Amsterdam in de eerste helft van de negentiende eeuw staan liefst achttien verschillende dialecten aangetekend.

Hoe klein een gebied ook is, er is altijd wel taalvariatie in te vinden. Akkoord. Maar nu was ik daar laatst weer eens een slapeloze nacht over aan het nadenken, en toen dacht ik opeens: is er eigenlijk taalvariatie in Andorra?

Dat is het leven van de taalkundige: ik bedenk de vragen waarvan anderen niet eens wisten dat ze konden bestaan. Maar ik ben wel zo sportief om de vraag ook te proberen te beantwoorden. Het makkelijke antwoord is: ja, die is er. Waarschijnlijk.

Andorra mag dan niet groter zijn dan Curaçao en slechts tachtigduizend inwoners tellen (evenveel als in Purmerend of Hasselt), het bestaat desondanks uit verschillende parochies en kent meerdere steden. Wellicht hebben die verschillende steden hun eigen woordjes. Eigen namen voor dingen. Eigen subtiele en voor buitenstaanders onhoorbare maar voor locals zo betekenisvolle uitspraakverschillen.

Andorra la vella, de hoofdstad van microstaat Andorra, telt zo'n 25.000 inwoners © Deborah/Flickr

Die variatie komt voort uit en wordt versterkt door identiteit. We willen dat er een verschil is tussen friet en patat: zo benadrukken we wie wij zijn, en wie we niet zijn.

Naast regionale variatie is er nog een vorm die vrijwel onontkoombaar is: migrantentalen. Het is een van de meest diepgewortelde misverstanden over taal dat er een link zou zijn tussen taal en land. Dat idee kwam naar voren in de misplaatste verkiezingsleus van politieke partij VVD, die luidde: “In Rotterdam spreken we Nederlands”. Ik ken geen land ter wereld waarin maar één taal wordt gesproken, omdat in ieder land mensen uit andere landen komen. In Nederland worden zeker 149 verschillende talen en dialecten gesproken, het zijn er zonder twijfel meer. Dat is nu zo, dat is overal zo, en dat is al honderden jaren zo.

Het is een van de meest diepgewortelde misverstanden over taal dat er een link zou zijn tussen taal en land

Ook in het nietige Andorra worden er meerdere talen gesproken. Voor je verder leest een quizvraag: welke taal denk jij dat er in Andorra het meest wordt gesproken? Mijn eerste gedachte was Spaans. De jouwe misschien ook. Ik kan me ook voorstellen dat je aan Frans dacht. Andorra ligt immers tussen die twee landen in, en president Macron is een van de co-prinsen (!) van het land.

Als je voor Frans of Spaans hebt gekozen, dan zat je er niet naast. Zeker Spaans wordt door veel mensen gesproken, al is dat toch maar door ongeveer 45 procent van de bevolking in 2018. Frans scoort veel slechter, met maar bijna 10 procent. Beter scoren Catalaans (40%) en Portugees (20%). Die laatste taal wordt gebruikt door de aanzienlijke migrantengemeenschap van Portugezen. Hoe die daar beland zijn is een heel ander verhaal. Meer dan 100 procent kom je zo op uit, maar mensen zijn natuurlijk meertalig en konden meerdere antwoorden geven.

In Nederland worden zeker 149 verschillende talen en dialecten gesproken, het zijn er zonder twijfel meer

Kortom: zelfs in een klein landje als Andorra is er absoluut geen taalkundige eenheid. Sterker nog, het is een verrassend complex geheel van talen. En het wordt nog complexer vanwege het onderwijsbeleid. Driekwart van de kinderen wordt deels of geheel in het Frans onderwezen. Je zou denken dat het aantal sprekers dan toeneemt, maar blijkbaar wordt Frans heel negatief geëvalueerd. Hoe de situatie zich zal ontwikkelen is onduidelijk maar absoluut fascinerend.

Een nacht heb ik er in ieder geval mee doorwaakt. Gelukkig zijn er nog veel meer microstaten om over te mijmeren. Welke talen worden er in Liechtenstein gesproken? Is er geografische taalvariatie in stadsstaat Monaco? Hoeveel talen worden er in dat internationale belastingparadijs wel niet gesproken? Ik zou er bijna expres voor gaan wakkerliggen.