taal column

Opgepast voor de nieuwe taaladviseur: AI

Als ze niet nog meer terrein willen verliezen aan AI, zullen taaladviseurs zich veel zichtbaarder en toegankelijker moeten opstellen, schrijft taalkundige Marten van der Meulen.

Ik ben geen fan van AI, en daar zijn redenen voor. De meeste generatieve AI-toepassingen zijn gebaseerd op de diefstal van miljoenen documenten, wat begrijpelijkerwijs allerlei potentiële en echte privacyschendingen oplevert. AI bouwen, trainen en gebruiken kost enorm en nodeloos veel energie – en dan hebben we het nog niet eens over al die datacentra –, mensen in lagelonenlanden worden uitgebuit, en ga zo maar door. Sinds kort kan ik nog iets toevoegen aan dat lijstje met slechte aspecten: AI gebruiken om antwoord te krijgen op taalkwesties.

Taaladvies is een ingewikkeld onderwerp dat alleen maar simpel líjkt: ‘groter als’ is fout, het moet ‘een aantal mensen is’ zijn. De praktijk is weerbarstiger, zo zwart-wit zijn die kwesties niet. Soms is wat fout lijkt juist wel goed, soms zijn mensen en zelfs de autoriteiten het niet eens over dingen. Zo’n complex onderwerp is lastig voor mensen, en dus richten ze zich dan maar tot de messias du jour: AI.

Laatst vertelde iemand me dat ze een vraag aan ChatGPT stelde over het meervoud van ‘community’ in het Nederlands. ChatGPT stelde dat het meervoud ‘communities’ is, net als in het Engels. Want, zo stelde het programma:

“In het Nederlands volgen we bij leenwoorden meestal de Engelse meervoudsvorm, tenzij het woord helemaal is ingeburgerd en vernederlandst (zoals ‘baby’s’, ‘hobby’s’, etc.).”

En dan komt de uitsmijter:

“Let op: ‘community’s’ komt ook voor, maar dat is niet de officiële schrijfwijze volgens de Woordenlijst Nederlandse Taal (het Groene Boekje) — die vermeldt alleen ‘communities’.”

Als het Groene Boekje het zegt, zal het wel zo zijn, toch? Nou, ik dacht het niet. Het antwoord dat ChatGPT gaf is niet alleen fout, het staat zelfs diametraal tegenover wat daadwerkelijk het geval is. De Woordenlijst geeft als meervoud van ‘community’ alleen ‘community’s’ – het vermeldt ‘communities’ zelfs niet. Ook de redenering, die op het eerste gezicht netjes lijkt, houdt geen steek. De enige informatie die je over dit soort gevallen in de Leidraad – zeg maar de regels die achter de woorden liggen die je in de Woordenlijst vindt – vindt, is:

“Als het grondwoord eindigt op een lange klinker die we met één letterteken en zonder accent schrijven, gebruiken we een apostrof voor de meervouds-s­.”

De mate van inburgering speelt helemaal geen officiële rol. En wat we van “vernederlandst” moeten maken is ook volstrekt onduidelijk.

Dit voorbeeld laat precies zien waarom ChatGPT en aanverwante chatpapegaaitjes zo gevaarlijk zijn. Wie niet diep in de materie zit, kan hier een volstrekt logische argumentatie in zien. Woorden integreren langzaam en naarmate ze meer ingeburgerd raken, verliezen ze buitenlandse aspecten ten gunste van Nederlandse kenmerken. Dat klínkt helder, en met sommige woorden gebeurt dat ook daadwerkelijk. In de jaren zeventig al liet Siegfried Theissen liet bijvoorbeeld zien hoe veel Duitse leenwoorden in woordenboeken als germanisme worden bestempeld, tot het label na verloop van tijd verdwijnt.

Maar: het antwoord is fout, en de manier waarop je er bent gekomen ook. Daarmee is de kous natuurlijk niet af. Het leven is pas interessant als er dingen misgaan: dáár kun je wat van leren! Van dit ogenschijnlijk eenvoudige foutje kunnen we zeker twee dingen opsteken.

Het eerste is dat het antwoord officieel fout is, maar officieus misschien niet. In het Corpus Hedendaags Nederlands komt de Engelse vorm communities 1.375 keer voor. De juiste vorm, die dus de wettelijke spellingsregels volgt, komt maar 96 keer voor. Als je regels zou baseren op puur gebruik, dan zou ChatGPT dus gelijk hebben. Maar dat is niet hoe taal werkt. En er zijn veel meer Engelse leenwoorden die op een -y eindigen. En die spel je nou eenmaal met een -’s.

Het tweede interessante punt is waarom je zo’n vraag aan ChatGPT zou stellen. Er zijn een heleboel bronnen die antwoord geven op allerlei taalvragen: voor spelling ga je naar de Woordenlijst, voor grammatica naar de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), voor vragen over allerlei betwiste variatie naar Onze Taal of de Taaladviesdienst. Kennelijk kende mijn gesprekspartner deze bronnen niet, of wist ze niet hoe ze de Woordenlijst moest gebruiken. Anders zou ze de vraag wel direct bij de bron opzoeken. Toch?

Misschien. Maar misschien ook niet. Zelfs als je al die bronnen kent, is toegankelijkheid nog een factor. De Woordenlijst geeft sinds de nieuwe opzet van vorig jaar veel meer informatie, maar geeft ook heel veel informatie waarop de meeste mensen niet zitten te wachten. De ANS is mooi en uitgebreid maar bevat behoorlijk veel jargon. Als je een vraag hebt, wil je daar het liefst zo snel mogelijk een antwoord op – en uiteraard wil je dat antwoord ook snappen. Systemen moeten daarop worden ingericht. Bovendien moeten ze bekend en toegankelijk zijn. Dat is nog niet altijd de realiteit voor de plekken waar we informatie krijgen over onze taal.

In de strijd tegen de agressieve domheid van AI is een belangrijke taak weggelegd voor de taalkundige gemeenschap. Je kunt niet iets moois en onbegrijpelijks maken, en vervolgens met een glimlach zitten wachten tot mensen jou toevallig tegen het lijf lopen. Je moet de blijde boodschap actief verspreiden, en dat kun je niet doen vanuit de ivoren toren: je moet met mensen in gesprek gaan over wat ze eigenlijk willen. Zo’n gesprek, tussen intelligente mensen, is precies iets wat AI niet kan.