literatuur recensie

Prettig oordeelvrij verkent Jana Antonissen de drang tot overgave in Ludwig

Wanneer wordt gedrag grensoverschrijdend? Het debuut van Jana Antonissen laat zich lezen als een rijke ideeënroman over de tijd waarin we leven. 

Ludwig is terug en dat veroorzaakt hevige onrust bij Mira. Maar wie zijn deze twee personages, en wat is er tussen hen gebeurd? Mira Maselis is de verteller van Ludwig, de debuutroman van Jana Antonissen (1992). Ze maakte deel uit van het Berlijnse sociaal-artistieke experiment Neue Gesellschaft, onder leiding van Ludwig von Sachenheim, een bekende regisseur. Het doel van het experiment: een blauwdruk vormen voor een betere vorm van samenleven. Nog voor Neue Gesellschaft – waarin mensen zouden samenhokken onder het oog van camera’s, een soort artistiek verantwoorde variant van Big Brother – echt van start kan gaan, wordt alles stopgezet. De aanloop – waarin deelnemers al samenleven, er seksfeesten plaatsvinden en de laatste mensen worden gerekruteerd – blijkt problematisch. Schurende machtsverhoudingen, manipulatie en een allesoverheersende loyaliteit zorgen ervoor dat er oproer ontstaat en de stekker eruit moet. Nadien verschijnen er kritische artikelen in de media en er lopen rechtszaken.

Met een zwangerschapstest in haar handen (“Twee keer twee streepjes. Ongeluk komt zelden alleen”) keert Mira terug naar de tijd dat zij als (rekruterende) deelnemer betrokken was bij het experiment, een veelbewogen periode die voor haar heel belangrijk is geweest. Voordat ze verder kan met haar leven waarin zo’n grote verandering zal plaatsvinden, moet ze haar stappen nagaan, haar schaamte en schuld in de ogen kijken, en in de nabijheid van Ludwig (die was ondergedoken, maar terugkeerde) ontrafelen wat er in zijn schaduw nu precies is gebeurd.

Ludwig heeft als bedenker en leider van het cultexperiment de status van een goeroe: zijn gedachtegoed wordt nageleefd. Hij blijkt een man met nogal discutabele opvattingen: “Een vrouw die zich niet gediscrimineerd voelt, mag zich vandaag de dag amper nog een vrouw noemen.” En: “Mensen weten helemaal niet wat ze willen.” De groep die meedoet aan het experiment heeft al snel iets weg van een sekte, waarin vrijheid, drugs en seks worden gevierd. Ook worden de deelnemers vanaf het begin aan elkaar gebonden door geheimhouding en rituelen, onder een sterk opgevoerde groepsdruk. In haar taak om geschikte nieuwe deelnemers aan te leveren en dankzij de herhaaldelijke audiënties met Ludwig voelt ze voor zichzelf een zekere uitzonderingspositie weggelegd.

Antonissen maakt prachtig inzichtelijk hoe verteller Mira zich verhoudt tot Ludwig, hoe er van deze man een verstikkende autoriteit uitgaat die ze heeft verinnerlijkt: “Ludwig was er altijd, zelfs wanneer hij er niet was. […] Zelfs als je Ludwig nergens zag, rook je hem overal: in de oude loges of de spiegelzaal, de cafetaria of Supernova, zelfs op de toiletten of in het berghok.” Ook stelt Mira zich Ludwigs aanwezigheid tijdens een etentje met haar vader zo levendig voor dat ze zich nauwelijks in de realiteit bevindt en zich haast om ook weer te vertrekken.

Ludwig openbaart zich als een roman over de drang en het gemak van overgave, en de aanzuigende werking van volgzaamheid. Het gaat over het onderscheid tussen het individu (dat saamhorigheid zoekt) en een collectief (dat sturing verlangt): “Zolang je je aan de juiste zijde bevindt, is uitsluiting erg bevredigend.” In de roman wordt de opmaat beschreven naar een rechtsgang, waardoor een eindoordeel in het midden blijft. Het is prettig dat Antonissen niet tot een eindoordeel komt: op deze manier blijft haar eigen, genuanceerde en zoekende houding centraal staan en wordt zij niet door een rechterlijk oordeel gestuurd.

Het interessante van dit verhaal – naast de subtiel stuwende vraag wat er precies is voorgevallen en of Ludwig mogelijk de verwekker is van haar ongeboren baby – is dat verteller Mira een zekere terughoudendheid betracht. Een snel oordeel kan haar vrijpleiten van verantwoordelijkheid, maar ze is veel voorzichtiger. Zo stelt ze: “Is dwang niet gewoon, zoals alles tegenwoordig, een glijdende schaal?” Ook vraagt ze zich af of je jezelf als slachtoffer kunt zien of presenteren in een rechtssysteem dat geen grijstinten toelaat: het is wel of niet.

Voor Mira’s vader, bij wie ze na het uiteenvallen van het experiment is gaan wonen, is het duidelijk: zijn dochter is slachtoffer van een sektarische leider. Zelf blijft ze wikken en wegen en is ze zich eerlijk bewust van haar eigen positie: “Met een bolle buik in de rechtszaal verschijnen zou nog in mijn voordeel kunnen werken ook.” De vraag rijst in hoeverre Mira met haar zorgvuldigheid trouw blijft aan zichzelf, of toch ook nog aan Ludwig.

Uiteindelijk overstijgen haar vragen het experiment zelf. Hoewel het project een extremiteit is, roept het maatschappijkritiek op die vandaag urgent voelt, zoals wanneer Mira nadenkt over het nastreven van een ideale – of tenminste betere – samenleving: “Alleen blijft alle verzet vooralsnog vergeefs, gerommel in de marge. Deze samenleving kent geen ander gebod dan dat van groei, geen andere as om langs te bewegen dan de horizontale: recht omhoog onder het voorwendsel van winst, dan wel omlaag, naar een verbeeld vroeger, waar het beter was.”

Zo laat Ludwig zich lezen als een rijke ideeënroman over de tijd waarin we leven, de terminologie waarmee we vertrouwd zijn geraakt en hoe problematisch dat kan zijn. Ook kan Mira zich uiten in prachtige, bezinnende gedachten over verantwoordelijkheid, schaamte en schuld: “Is woede geen worp naar controle, geen poging slachtofferschap te ontsnappen?”

Hoewel Mira de invloed van Ludwig erkent, is haar verhaal complexer dan een eenduidig slachtofferschap. Sterker nog: ze identificeert zich ook als dader, in haar gemankeerde relatie met haar ex Dean, waar ze hem weleens sloeg. Wanneer Ludwig op een avond afwezig is en Mira zijn rol overneemt, voelt ze de aantrekking van macht. Ze leidt een verhitte situatie waarin verbaal en fysiek geweld voorvallen. Ook voelt ze haar macht wanneer ze een deelnemer naar huis moet sturen. Mira pelt haar motieven af tot de kern: een onverzadigbare honger naar bevestiging en haar schaamte daarover.

Een tedere lijn in de roman is het eerdere overlijden van Mira’s moeder. De deelnemers van het project zijn nauwkeurig geselecteerde individuen die niet geheel toevallig allemaal hun moeder hebben verloren. In hoeverre heeft het wegvallen van de moeder verband met de volgzaamheid die het project verlangt? Het antwoord doet er eigenlijk niet toe, in Ludwig wordt het wegvallen van een moeder als zo verpletterend gerepresenteerd dat er enkel in omtrekkende bewegingen een plek kan krijgen. Daarin lijkt het boek op recente romans als De geschiedenis van mijn seksualiteit (Tobi Lakmaker), Het aanbidden van Louis Claus (Valentijn Hoogenkamp) en Boek 1 (Martin Rombouts). Dit overlijden, evenals Mira’s deelname aan het cultexperiment, legt een interessante ontwikkeling bloot in de verhouding tussen vader en dochter. Mira’s onrustige zoektocht naar bevestiging lijkt verlicht te worden in een nieuw verbond met haar vader, omdat er iets is verwerkt en ze kan toelaten dat er voor haar wordt gezorgd: “Door voorgoed zijn passagier te blijven bewaarden we iets van vroeger, van ons twee, iets waar nauwelijks woorden voor bestonden en die in de beslotenheid van mijn vaders Volvo ook niet gevonden dienden te worden.”

Zo laat Ludwig zien dat in de schaduw van iets groots, het écht wezenlijke kan schuilen in het kleine.

Jana Antonissen, Ludwig, De Bezige Bij, Amsterdam, 2025, 244 p.

• Jana Antonissen
• Ludwig
• Nederlandse literatuur