literatuur, VL ⇄ NL

Op Explore the North is literatuur een collectief verhaal

Op zijn driedaagse festival in Leeuwarden programmeerde Explore the North meer dan ooit jonge makers die literatuur op het podium brengen. Zij toonden dat de literatuur zich ook buiten het boek kan afspelen én dat ze een collectief verhaal is. Hoe krijgen die literaire collectieven vorm? En voor welke kansen en uitdagingen staan zij in het kunstenlandschap van vandaag?

In de roze verlichte Lutherse Kerk in Leeuwarden staan drie jonge makers. Eén speelt en zingt achter de piano, één declameert en zingt spokenword- en rapteksten, de ander dicht, zingt en danst. Voor hun opkomst – “Goedenavond, Leeuwarden!” – vragen ze om een joelend applaus. Het publiek juicht, en hóé. De makers vragen de zaal: “Wiens hart is gebroken door een fuckboy? Dan is dit nummer voor jou!’’ Ze zingen, spelen en zeggen: wij zijn drie schrijvers die muziek maken als we bij elkaar zijn.

Drie Dagen Fris

Achter deze voorstelling gaat Drie Dagen Fris schuil, een van de literaire collectieven die tijdens Explore the North tonen dat steeds meer makers de handen in elkaar slaan. Dit literaire podiumcollectief bestaat uit drie makers: Johannes Lievens (acteur, schrijver en theatermaker), Mees van Rijswijk (spokenword-artiest en theatermaker) en Marieke Ornelis (prozaschrijver, dramaturg en regisseur). Hun collectief komt voort uit De Verwonderkamer, een residentie van het Noord-Nederlandse productiehuis Explore the North en Vlaams-Nederlands huis deBuren, waar zij in 2022 aan deelnamen om gezamenlijk een voorstelling te maken.

Marieke Ornelis vertelt dat Johannes, Mees en zijzelf tijdens De Verwonderkamer onmiddellijk klikten: “Er was meteen zoveel creativiteit, dat had ik nog niet vaak meegemaakt buiten het theater. In het theater is het gangbaar dat je snel allemaal samenwerkt, maar voor schrijvers is dat niet altijd zo.”

Dus sloegen ze de zes handen ineen om een collectief te vormen en iets nieuws te maken, De Virginie Loveling Heartbreak Show, een voorstelling die in première ging op Explore the North. Het uitgangspunt van hun werk is literatuur, maar het resultaat is een voorstelling, geen papieren publicatie. Hoe gaan ze te werk? Ornelis: “Voor dit proces hebben we Een revolverschot van Virginie Loveling gelezen. Op basis daarvan hebben we alle drie apart van elkaar teksten geschreven – dat is belangrijk om ieder onze eigen stem te hebben en te behouden. Tijdens een residentie hebben we alle teksten op tafel gelegd, elkaar feedback gegeven, gekeken wat bij elkaar past en gepuzzeld om een voorstelling te maken.”

Collectief werken werkt

Naast Drie Dagen Fris waren er meer collectieven te zien op Explore the North: PANDA, Teletext en het Magdalena Collectief stonden eveneens geprogrammeerd tijdens het driedaagse festival. Zij presenteerden zichzelf ook tijdens De Collectieve Verbeelding, een miniconferentie over dit thema van Explore the North en deBuren.

Makers hebben de behoefte om gelijkgestemden te vinden om samen te werken, vertelt Mark Hospers, algemeen directeur van Explore the North: “In de literatuur is de collectieve vorm eigenlijk een soort opschaling van een einzelgänger die aan het werk is aan een eigen project naar: we doen dit samen.” Hospers merkt dat makers soms alleen zijn en daarom samenkomen. Collectieven kunnen elkaar vinden vanuit een gedeelde vorm, vanuit een gedeeld thema, of vanuit een gedeelde visie en wereldbeeld, zoals het geval is bij het feministische Magdalena Collectief.

Leden van een collectief kiezen niet alleen vanwege inhoudelijke overlap voor elkaar, blijkt uit de conferentie. Merlijn Huntjes, artistiek leider van PANDA Collectief: “Als maker ben je geneigd om te werken met mensen die je bewondert, maar het is ook belangrijk om te werken met mensen bij wie je je fijn en veilig voelt. Het is een verstandig idee nu we als samenleving een beetje uit elkaar zijn gevallen om weer voor elkaar te kunnen zorgen.”

Er ligt ook een gevaar in de individualisering, zegt Maria de Cort van het Magdalena Collectief, “want je hoeft nooit verantwoording aan iemand af te leggen als je het alleen doet”. Het is dus ook belangrijk dat men elkaar in het collectief kan tegenspreken, elkaar op zaken kan wijzen én dat werk soms ook mislukt.

Het collectief heeft uiteindelijk ook meerwaarde voor het individu. Ornelis benadrukt dat de samenwerking met Drie Dagen Fris haar eigen schrijfpraktijk versterkt: “We beïnvloeden elkaar de hele tijd. Ik zag mijn teksten eerst als teksten die gelezen moeten worden en ga daar nu andere performatieve dingen mee doen op toneel. We houden elkaar met z’n drieën scherp.” Hospers: “Juist in samenwerking met anderen kan je misschien ook de ruimte vinden om wat jij wil vertellen te combineren met wat een ander wil en daar samen een nieuw geheel van maken.”

Weg van de papieren vorm

Naast de collectieve vorm valt bij deze collectieven ook op dat de literaire focus verschuift van het boek naar het podium: het eindresultaat is veelal een voorstelling of een andere manifestatie en geen papieren publicatie. Hospers: “De literaire podiumkunsten hebben een soort eigen praktijk, waarbij het minder gaat om het boek, of om het verkopen van een bundel. Het is een heel eigen kunstvorm; het podiumproject is een doel op zich.”

In de programmering van Explore the North is te zien dat er veel aandacht is voor literatuur buiten het boek. En dat werkt ook leesbevorderend. Hospers noemt de producties van Joost Oomen met de Poezieboys en met de band Kruidkoek: “Daar gaan hele clubs jonge mensen naartoe, en het inspireert ze om ook te gaan lezen of om zelf te gaan schrijven.” Ornelis hoopt dat Drie Dagen Fris ook bijdraagt aan leesbevordering: “Het is voor het publiek leuk om literatuur en muziek bij elkaar te zien en ik hoop dat mensen daardoor nieuwsgierig worden naar een Virginie Loveling en denken: nu wil ik Een revolverschot lezen.”

Tussenruimte

Mark Hospers ziet de opmars van het collectief als een ontwikkeling van de literaire podiumkunsten: “Ik ben heel benieuwd hoe het werken in collectieven de volgende stap is naar een grotere professionalisering op dit gebied.” Is het collectief dan een tijdelijk fenomeen of blijft het bestaan? Zijn antwoord: dat valt en staat met de mogelijkheden die de sector biedt voor zulke projecten.

De literaire collectieven bevinden zich op twee manieren in een tussenruimte: door het collectieve én door de keuze voor het podium. En dat kan lastig zijn: collectieven die actief zijn in de literaire podiumkunsten vallen nu veelal tussen wal en schip. Explore the North doet daarom zijn best om dit fenomeen zichtbaar te maken – door collectieven te programmeren en door een conferentie te organiseren. Hospers: “Het literaire podiumcollectief is actief in verschillende circuits: het zit in de literatuur, in de muziek, in het theater, in de beeldende kunst. Het past bij elk van die disciplines, maar niet in één hokje, want alle kunstvormen zitten er doorheen.”

Hoe moet de culturele sector omgaan met die multidisciplinaire collectieven? “Wij gaan bijvoorbeeld met het Nederlands Letterenfonds in gesprek over deze ontwikkeling. Dat is een belangrijke speler, maar zij zijn zich minder bewust van wat zich allemaal in de tussenruimte bevindt, terwijl je dat als fonds ook moet faciliteren. Die gesprekken kunnen wij als grotere organisatie beter voeren dan een individuele kunstenaar of een collectief.”

Is de institutionele context noodzakelijk voor het voortbestaan van de literaire podiumkunsten buiten het boek? Ornelis: “Het gaat me niet per se om een institutionele infrastructuur, meer om het blijvende lopende gesprek met andere schrijvers en makers. Zou ik het alleen kunnen? I guess. Maar ik denk niet dat het mijn werk beter zou maken of leuker.”

Plezier in de toekomst

Wie naar Drie Dagen Fris kijkt, ziet ook drie makers die lol hebben in wat ze met elkaar doen – en het publiek lacht, danst en zingt hardop mee. Dat plezier is een belangrijke motor achter de collectieve samenwerking. Merlijn Huntjens deelt tijdens de conferentie zijn advies met andere makers: “Wacht niet op gatekeepers en subsidies, begin gewoon. Ga iets doen, huur een hut, maak iets slechts, maak twintigduizend slechte dingen, maar heb het gewoon leuk samen en zoek elkaar op. In het plezier dat je zelf genereert mag je radicaal zijn.”

Als het aan Explore the North ligt, heeft het collectief in ieder geval een toekomst. Hospers: “In collectief verband werken is iets van alle tijden, maar nu zien we het specifiek met literatuur als kern en ik denk dat het nog veel meer gaat gebeuren.”

Is het dan dé te volgen weg? Ornelis: “Ik wil niet zeggen dat iedereen collectief moet werken, dat hangt ook af van iemands karakter. Maar ik denk dat de toekomst zit in de handen in elkaar slaan, dat het belangrijk is in deze tijd om gemeenschappen te vormen, zowel qua inhoud als qua vorm, en ook poëticaal gezien. Het is belangrijk om na te denken over de vraag: wat stuur je de wereld in en met wie? Ik hou ervan om het gesprek te blijven voeren met andere, veelal jonge schrijvers. Juist in gesprek met elkaar krijg je het gevoel dat er iets kan veranderen, want je voelt je nooit alleen.”

• De Mediakaravaan
• Explore the North
• literatuur op het podium