HETZELFDE ANDERS. De constanten in het proza van Bernlef

Weinig Nederlandstalige schrijvers zijn zo kritisch voor het eigen vroege oeuvre als Bernlef (pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman, 1937-2012). De enige die ik kan bedenken, is Maurice Gilliams, die voor een herdruk van zijn Elias of het gevecht met de nachtegalen (1936) de helft uit de roman verwijderde en de overgebleven hoofdstukken herschreef. Zijn bewondering voor deze auteur heeft Bernlef nooit onder stoelen of banken gestoken.

Wie de publicatielijst vooraan in Bernlefs roman Publiek geheim (1987) vergelijkt met die in Hersenschimmen (1984), constateert dat de laatste lijst veel en veel langer is. Alle titels van vóór 1973 heeft Bernlef weggeknipt – hij debuteerde al in 1960 in boekvorm – en ook sommige werken van na 1973 vinden we in Publiek geheim niet terug. Waarom heeft Bernlef destijds zo drastisch zijn vroegere oeuvre doodverklaard? Wie Bernlefs postume verhalenbundel Wit geld (2014) openslaat, constateert dat er in de loop van de tijd overigens nog meer te licht bevonden werd.

Er is echter één uitzondering. In 1989 verschijnt Bernlefs roman Achterhoedegevecht, een bewerking van zijn romandebuut uit 1965, Stukjes en beetjes. Sindsdien voert Achterhoedegevecht de publicatielijstjes aan, meestal gevolgd door Sneeuw (1973). Merkwaardig dat bij het jaar 2005 de roman Een jongensoorlog in de lijsten wordt genoemd, zonder de vermelding dat het – opnieuw – om een bewerking gaat, deze keer van Achterhoedegevecht.

Stukjes en beetjes zou je Bernlefs Elias kunnen noemen. Het is fascinerend om de drie versies met elkaar te vergelijken. Je krijgt namelijk een ongebruikelijk inzicht in de keuken van de auteur. Honderden verschillen bevatten de drie versies, maar je krijgt volstrekt niet het idee dat het om een ander boek gaat. ”Hetzelfde anders”, zoals de titel van een van Bernlefs gedichten luidt.

"