kunst recensie

Woesj! Tsjj! Het hoogtepunt in Sven Bressers thriller Rietland is een spannend, uiterst geladen niets

Met zijn onheilspellende leegtes en stoïcijnse hoofdrolspeler ademt het Nederlandse moordmysterie Rietland een Vlaamse donkerte uit. Sven Bressers ingenieuze speelfilmdebuut over daderschap en exploitatie wordt de Nederlandse Oscarinzending en sluit straks het Nederlands Film Festival af.

“Woesj!” en “tssj!” Zo spreekt een golf, de wind, een storm. Dat zeggen en zingen de kinderen in Rietland, het speelfilmdebuut van de Nederlandse regisseur en scenarist Sven Bresser. In Rietland is het een gele zee van golvend, ruisend riet dat een protestlied “zingt” onder een onheilspellende wolkenlucht.

Het verhaal is even mythisch als alledaags: rietsnijder Johan vindt het lijk van een verkracht tienermeisje, het riet is de enige getuige. Maar niet de enige die al zingend uiting geeft aan een onderbewuste onderstroom. “Dit is de druppel. Ik ben de zee”, zingt het koor van dorpskinderen bij hun schooltoneeluitvoering. In dat toneelstuk zingt ook een zeemeermin: dat er een watersnood dreigt als ze niet wordt vrijgelaten. Maar de vissers die haar vangen slaan haar lied in de wind. Een even verlegen als verleidelijk tienermeisje brengt op het podium, met alle ogen van de mannen van het dorp op haar gericht, een dubbelzinnig liedje van verlangen ten gehore. Over wat ze wel en niet wil leren kennen. “Was je maar een vreemde”, zingt ze, nadat de gemeenschap voor de eerste verdenking naar de overkant van het water heeft gewezen. Het drassige land tussen het vreemde en het vertrouwde, daarin waadt Johan rond.

De Nederlands-Belgische coproductie ging dit voorjaar in wereldpremière in de Semaine de la Critique, een bijprogramma van het filmfestival van Cannes. Het was voor het eerst sinds 27 jaar dat daarin weer een Nederlandse film draaide. De laatste was De Poolse Bruid van Karim Traïdia, in 1998: toevallig ook een film die zich afspeelde op het platteland, met een zwijgzame boer in de hoofdrol. Maar waar die toen werd gespeeld door een professionele acteur, gaf Bresser voor Rietland de hoofdrol aan de 61-jarige Overijsselse rietsnijder Gerrit Knobbe, uit het gehucht Belt-Schutsloot bij het Drentse Meppel. Bresser had hem anderhalf uur zien zwijgen tijdens een vergadering tussen verschillende gebiedsbesturen en vond Knobbes houding uitstekend passen bij een film die iets anders dan enkel de menselijke stem aan het woord wil laten.

Integraal in de montage

Dat Rietland een coproductie met Vlaanderen is, spreekt niet enkel uit het in de film gestoken Vlaamse geld. Met zijn onopgesmukte beeldtaal ademt de film een donkerte die eerder aan Vlaamse dan Nederlandse films doet denken. Hier geen idyllisch platteland, maar Overijssels weide- en veengebied in het vroege voorjaar: winderig, kaal en regenachtig. Ook is Rietland, in tegenstelling tot het gros van de Nederlandse films, geen dialooggedreven drama. De ambivalente tussenwereld waarin de film zich afspeelt doet eerder denken aan het werk van het Belgisch-Amerikaanse cineastenduo Peter Brosens en Jessica Woodworth.

In zo’n tussengebied speelde zich ook al Bressers eerdere Franstalige kortfilm L’été et tout le reste (2018) af, waarmee hij zichzelf op de kaart zette. Daarin hangen twee jongvolwassen vrienden rond in het luchtledige zodra het toeristenseizoen voorbij is. Bresser, die in 2016 afstudeerde aan de Utrechtse Hogeschool voor de Kunsten, draaide die film met zijn vaste cameraman Sam du Pon op Corsica, waar hij familie heeft wonen. L’été et tout le reste werd geselecteerd voor de prestigieuze Orizzonti-competitie van het filmfestival van Venetië en won in eigen land een Gouden Kalf.

Net als in L’été gebruikt Bresser voor Rietland niet-professionele acteurs, wier markante gezichten grotendeels stoïcijns blijven. Hij buit daarbij kundig het Kuleshov-effect uit, waarbij kijkers allerlei emoties op de neutrale gezichtsuitdrukking van een personage projecteren, afhankelijk van de sfeer en omgeving waarin die wordt gezet. De nadruk verschuift zo naar de wereld die de personages omringt. Soms werkt dat onaangedane ook licht surrealistisch of stripachtig komisch. Helemaal interessant wordt het als de kijker voor de interpretatie van enkele magisch-realistische situaties op zichzelf wordt teruggeworpen, omdat de neutrale, verweerde kop van Johan dan geen enkel houvast geeft.

Geladen stiltes en onheilspellende leegtes ontstaan door ogenschijnlijk onbelangrijke loopjes van Johan integraal in de montage te laten staan: van een openstaand weidehek naar zijn in de berm geparkeerde auto, of achter de buurjongen aan van de koeienstal naar een dieseltank. Omdat er even niks gebeurt, lijkt opeens alles mogelijk. Een hoogtepunt is een lang aangehouden scène waarin Johan – de trailer met zijn net gedekte merrie nog achter de auto – op een stille landweg een buurmeisje een lift geeft, terwijl de beginnende druppels van een overtrekkende bui steeds harder tegen de ramen van zijn wagen slaan. Alsof de regen iets onheilspellends wil overstemmen dat onvermijdelijk Johans hoofd binnendruppelt. Het gekletter zwelt aan, als een oorverdovende zondvloed, terwijl Johan als bevroren achter zijn stuur zit. Een spannend, uiterst geladen “niets”. Jammer genoeg is Bresser er niet helemaal in geslaagd op vergelijkbare wijze het riet voor zich te laten spreken: het ruisen – woesj! tssj! – wordt op de geluidstrack te geforceerd vervormd tot verschillende overdreven mechanische, dan weer tokkelende of piepende tonen.

Ken uzelf

Hoewel Johan op zoek gaat naar de dader van de moord levert dat geen klassieke whodunit op. Rietland is eerder een breder getrokken zoektocht naar de bron van het kwaad. In wijdse shots zien we de rietsnijder meermaals als een kleine, zwarte figuur door de grote gele rietzee waden. Met dat landschap wordt ook hij in zijn bestaan bedreigd, door nieuwe Europese pachtregels en Chinese containerprijzen waarmee hij niet kan concurreren. Tenzij hij mechaniseert, waarmee hij gedwongen roofbouw op “zijn” bodem pleegt. Als hij weigert, wordt de grond hem afgenomen, zodat anderen de exploitatie overnemen. Zo zingt het ten dode opgeschreven riet dus ook een zwanenzang voor zichzelf.

Behalve het verkrachte meisje voert Bresser zo meerdere factoren op die weerloos blijken in een systeem waar het sterkere het kwetsbare “neemt”. Op journaalbeelden trekt een lange stoet verdreven vluchtelingen door een uitgestrekt platteland. Het protest van lokale, dialectsprekende rietsnijders wordt in een vergadering genegeerd door Standaardnederlands sprekende ambtenaren, die op uiterst onbetrokken toon routineus en meedogenloos Europese regelgeving en marktwerking doorvoeren. Een buurboer dankt een melkkoe af zodra ze niet meer productief is. Johan laat zijn merrie door een dekhengst bezwangeren voor 4000 euro dekgeld.

Johan kijkt in de film meermaals over z’n schouder, terwijl daar niet per se iets of iemand te zien is. Alsof hij zich betrapt voelt. Terugkijkt naar het verleden. Of iets vreest waar wij kijkers (nog) geen weet van hebben. Dat omkijken werkt als een vraagteken: een sterke, voor meerdere interpretaties vatbare visuele vondst. Langzaam dwingt de vraag naar daderschap Johan – en met hem de kijker – om in de spiegel te kijken.

Rietland is in essentie een film over verkrachting in brede zin. Een pijnlijk “ken uzelve” dat op ingenieuze wijze uitloopt op een zelfonderzoek van Johan, naar het kwaad dat in hem en de hem omringende wereld schuilt. Kan hij in z’n eentje de zee weerstaan? “Dit is de druppel, ik ben de zee,” zingen de kinderen, “en ik neem je mee”.

Rietland sluit op 1 oktober als slotfilm het Nederlands Film Festival in Utrecht af en is vanaf 9 oktober te zien in de Nederlandse filmtheaters.

• Nederlands Film Festival
• Sven Bresser