In de reeks ‘Passage’ staan cultuurplaatsen aan weerskanten van de Frans-Belgische grens centraal. Voor deze nieuwe aflevering trekken we naar de Zwarteberg in Sint-Janskappel. De Villa Marguerite Yourcenar herbergt schrijvers van over de hele wereld.

Zodra je het domein van de Zwarteberg binnenkomt, ben je in een andere wereld. De weg naar de heuveltop, de grens, de winkels met bier, tabak, planten en andere snuisterijen, het ligt ineens allemaal heel veraf. Hier omarmt de natuur je en word je meegevoerd in een oceaan van rust met hoge bomen – beuken, eiken en kastanjes – en groene vegetatie. Een zacht briesje doet de bladeren ritselen en door openingen hier en daar ontdek je prachtige uitzichten over Vlaanderen, of de contouren van een imposante villa in neo-Normandische stijl.

Op borden langs de weg kan je citaten van beroemde schrijvers lezen. Het accentueert het gevoel van ontkoppeling nog. Van William Faulkner bijvoorbeeld, lees je:

Écrire, c’est comme craquer une allumette au cœur de la nuit en pleine forêt. Ce que vous comprenez alors, c’est combien il y a d'obscurité partout. La littérature ne sert pas à mieux voir. Elle sert seulement à mesurer l’épaisseur de l’ombre.

Schrijven is als het afstrijken van een lucifer midden in de nacht midden in het bos. Dan besef je hoeveel duisternis er overal om je heen is. Literatuur helpt je niet om beter te zien, maar om te beseffen hoe groot de duisternis is.

En van Arthur Rimbaud:

Elle est retrouvée. Quoi? l’Éternité
C’est la mer allée
Avec le soleil
Âme sentinelle
Murmurons l’aveu
De la nuit si nulle
Et du jour en feu

Ze is teruggevonden!
Wat? De eeuwigheid.
Het is de zee vermengd
Met de zon.
Mijn eeuwige ziel,
Hou je eed in acht
Ondanks de eenzame nacht
En de dag in vuur

Of de citaten een gemeenschappelijk thema hebben? “Nee”, klinkt een paar minuten later het antwoord van onze gastvrouw op deze zonnige namiddag. “Het zijn gewoon citaten die ik mooi vind, het is heel subjectief.”

Deze poëtische en inspirerende plek is het departementaal park van de Zwarteberg. Het ligt op de Frans-Belgische grens, in de gemeente Sint-Janskappel. Met zijn typische boshyacinten en bosuilen wordt het domein sinds de jaren 1980 als natuurmonument erkend en beschermd door het departement Nord. Vandaag is het een populair wandeloord. Maar ook een andere bijzonderheid maakt de plek bekend: de villa in neo-Normandische stijl waarin een schrijversresidentie is ondergebracht, de enige in het departement.

Marguerite Yourcenar groeide hier op

Waarom hier een schrijversresidentie? Om dat te begrijpen, moeten we even terug in de tijd, pakweg een eeuw. Aan het begin van de twintigste eeuw was dit domein eigendom van de familie Cleenewerck de Crayencour. De bomen stonden er al, en er was ook een negentiende-eeuws kasteel. Waar nu de neo-Normandische woning staat, waren toen de stallen en garages. “Het domein was eigendom van de grootmoeder aan vaderskant van Marguerite Yourcenar”, zegt Marianne Petit, directrice van de Villa Yourcenar. “De toekomstige schrijfster kwam hier als klein meisje regelmatig langs tot ze een jaar of tien was. In 1912 werd het pand verkocht.”

In 1917 werd het kasteel door de Britten bezet en vervolgens gebombardeerd en verwoest. Maar Marguerite Yourcenar liet zich door de omgeving van haar kinderjaren inspireren: “Hier bracht ze haar jeugd door, dat is overal voelbaar. De sfeer, de psyche, haar verbeelding. Hier leerde ze de planten en dieren kennen. Tussen de bomen ontwikkelde zich haar gevoelige geest. ”

Yourcenar, lid van de Académie française, geboren in Brussel en overleden in de Verenigde Staten in 1987, zei ooit in een interview: “Les plus forts souvenirs sont ceux du mont Noir parce que j’ai appris là à aimer tout ce que j’aime encore: l’herbe et les fleurs sauvages mêlées à l’herbe; les vergers, les arbres…” (“Mijn meest levendige herinneringen zijn die aan de Zwarteberg. Daar leerde ik houden van alles waar ik nog steeds van hou: het gras en de wilde bloemen erin; de boomgaarden, de bomen... ”).

Woorden die in de jaren 1990 gehoor vonden bij de toenmalige directeur culturele zaken van het Departement Nord, Christian de la Simone. Die besloot toen om een nieuwe bestemming te geven aan de leegstaande villa die ondertussen, in de jaren 1930, op de ruïnes van de stallen was gebouwd. Het werd een schrijversresidentie.

Een kwarteeuw

Het bleek een goed idee: ondertussen bestaat de schrijversresidentie al meer dan vijfentwintig jaar. Het principe is eenvoudig. Elke maand nemen drie schrijvers hun intrek in het huis. Ze worden geselecteerd door een comité en krijgen elk een beurs van tweeduizend euro. In de villa beschikken ze over een eigen slaapkamer en wordt er elke dag een maaltijd voor ze gekookt. In ruil daarvoor wordt van hen verwacht dat ze deelnemen aan een maandelijkse bijeenkomst met het publiek en dat ze spreken met schoolgroepen.

Voor Marianne Petit zijn dit bevoorrechte momenten. Neen, er is geen bijeenkomst die meer is bijgebleven dan de andere. “De laatste is altijd de beste. Ik ben altijd heel verbaasd als ik zie dat we minstens dertig mensen, zo niet veel meer, mogen verwelkomen op onze maandelijkse bijeenkomsten. Mensen uit Noord-Frankrijk vertrouwen op ons programma. Ze komen naar hier afgezakt vanuit Rijsel en zelfs van verder, ook al zitten we hier op het platteland, in the middle of nowhere.”

Deze ontmoetingen zijn vaak een gelegenheid om zeer uiteenlopende onderwerpen aan te snijden. “Het is een soort volksuniversiteit. Onlangs had een schrijfster het hier over een psychiatrisch ziekenhuis, een andere over haar reis langs de Mississippi, en een derde auteur kroop in het hoofd van een zeventienjarige die een tenniswedstrijd speelde... Vanuit die verschillende onderwerpen worden verbanden geweven.” Liefhebbers van literatuur kunnen ook de tijdelijke tentoonstelling bezoeken. Per jaar zijn er drie tentoonstellingen. Momenteel staan Claude Simon en zijn boek La route des Flandres in de kijker.

In het begin waren de schrijvers uitsluitend van Europese afkomst. Daar heeft Marianne Petit, ondertussen al zeven jaar directrice, verandering in gebracht. “Het is internationaler geworden. Ik heb het ook jonger gemaakt, door meer aandacht te schenken aan jonge auteurs en nieuwe trends, en vrouwelijker, zonder daarom quota op te leggen. Bovenal heb ik meer openheid gecreëerd naar andere literaire genres toe: poëzie, kinderliteratuur, vertalingen, graphic novels en zelfs songteksten.” Albin de la Simone, zoon van de eerdergenoemde Christian de la Simone, kwam hier bijvoorbeeld een van zijn liedjes schrijven.

Bruggen bouwen en grenzen verleggen, daar houdt Marianne Petit van. Zo heeft ze bijvoorbeeld ook al eens een auteur-vertalerduo uitgenodigd om hier te verblijven en ziet ze mogelijkheden voor andere duoresidenties, zoals auteur-uitgever, auteur-illustrator enzovoort. “Schrijven wordt steeds meer een collectief gebeuren.”

Een honderdtal aanvragen per jaar

Met een twintigtal residenties per jaar kan de villa ondertussen terugblikken op een lange lijst van schrijvers die hier verbleven. De plek is populair. Voor 2024 liepen er al zo’n honderd aanvragen binnen. Slechts voor een kwart daarvan is een residentie weggelegd: een maand in de villa met uitzicht op Vlaanderen. “En je hoeft niet te zeggen dat je van Marguerite Yourcenar houdt, dat is geen criterium”, lacht Marianne Petit.

Natuurlijk kunnen ook Belgen zich kandidaat stellen. De afgelopen jaren verbleven Stéphane Lambert, Anne-Sophie Subilia, Jean-Marc Turine, Diane Meur en Anne Provoost hier, in het huis van de vrouw die Les Mémoires d’Hadrien schreef. Toch betreurt Marianne Petit dat de banden met België zo beperkt blijven, terwijl het buurland echt maar een paar meter verderop ligt (de Zwarteberg is deels grondgebied van de gemeente Westouter).

“Samenwerking is schaars. Dit jaar, in het kader van Parlez-vous le belge, ontvangen we samen met het Parijse Centre Wallonie Bruxelles de schrijfster Aiko Solovkine. Maar dat is echt te weinig. Ik heb iemand in mijn team die zich toelegt op het Interreg-programma, om op die manier schot in de zaak te krijgen. Maar met Vlaanderen aan de andere kant van de grens liggen de zaken moeilijk. Zowel op administratief als op politiek vlak is de verdeling daar anders en er is geen equivalentie tussen de instellingen. Dat werkt heel remmend. Misschien moeten we meer inzetten op het departementale park en via die weg tot meer samenwerking proberen te komen.”

De natuur als cement om literaire bruggen te slaan tussen Frankrijk en België?