Strookt de stemplicht nog met deze tijd? Nu ze in Nederland woont, vraagt auteur Sarah Meuleman zich af of België niet het voorbeeld van zijn noorderbuur moet volgen. ‘Misschien leidt een stemplicht vandaag niet tot een eerlijker, maar juist een vertekend beeld van de politieke temperatuur.’

Ik heb geen idee hoe het heeft kunnen gebeuren, maar ergens ben ik mijn stem kwijtgeraakt. Niet mijn spreekstem, maar die andere, die om de vier jaar verkleed als roodgekleurde stip in een overheidsgleufje glipt. De stem die mijn recht vertegenwoordigt om mee te bepalen welke politieke partijen het land regeren; een inspraak die in Nederland vrijwillig, in België verplicht is.

Lange tijd moest ik vanwege de Belgische opkomstplicht regelmatig afreizen naar mijn moederland om er in de gemeente waar ik vandaan kom op te draven. Die bezoekjes waren reünies, een moment om bij te praten met oude bekenden, schuifelend in lange rijen door een schoolgebouw waar ik ooit heb leren lezen, dat voor één dag was omgetoverd tot stemkantoor.

Vanaf 2024 ben je als Belg op lokaal niveau niet langer verplicht om te stemmen. Volgt binnenkort ook de afschaffing op federaal niveau? © Edmond Dantès / Pexels

Tot de recentste verkiezingen, toen het stil bleef. Er viel geen dikke envelop met documenten op mijn Amsterdamse deurmat, er kwam geen vriendelijke doch dwingende uitnodiging. Ik wachtte en wachtte tot iemand in mijn geboorteland zich zou realiseren dat er een gigantische vergissing was begaan. Maar er gebeurde niets. Ik was, op onbegrijpelijke wijze, mijn stemplicht kwijt.

Op dit moment heb ik als burger van een democratisch land, bizar genoeg, recht noch plicht. In België word ik niet meer opgeroepen, in Nederland mag ik alleen bij niet-landelijke verkiezingen meespelen. Ik heb een grote interesse in politiek, schrijf columns, heb een mening, maar geen enkele overheid blijkt daar nog in geïnteresseerd. Ik zwalk ergens in een niemandsland tussen de plek waar ik geboren ben en de plek waar ik al jaren woon. Letterlijk en figuurlijk: ontstemd.

Als Nederbelg heeft de spagaat in de Lage Landen ten aanzien van het stemmen me altijd gefascineerd

Als Nederbelg heeft de spagaat van de Lage Landen ten aanzien van het stemmen me altijd gefascineerd: twee verschillende benaderingen die wortelen in een andere kijk op individuele vrijheid. De stemplicht in België dateert uit de late negentiende eeuw en is gestoeld op de overtuiging dat een grote democratische participatie de legitimiteit van de verkiezingsuitslag versterkt. Nederland, van oudsher progressiever, plaatste de vrijheid van het individu bóven de plicht om actief deel te nemen aan verkiezingen. Een verschil dat zich in de volksaard (als ik zo vrij mag zijn om even te generaliseren) op vele vlakken manifesteert.

Op de lagere school in België kreeg ik een nummer en marcheerde ik, gekleed in een donkergroen uniform, keurig in rijen naar de klas. Op haar school in Nederland heeft mijn dochter – net als de juf – alleen een voornaam en stuift ze in haar verkleedkleren door gangen vol chaotisch kwetterende kinderen. Ik heb me erover verbaasd hoe in Nederland zelfs al bij kinderen het belang van persoonlijke vrijheid voortdurend wordt benadrukt, terwijl in België die vrijheid altijd moet wedijveren met orde, beleefdheid en plichtsbesef.

Zo bezien, is het stemverschil tussen de twee landen logisch. De vraag is of dat ook een wezenlijk effect heeft op de uitslag. De verkiezingsopkomst ligt in Nederland lager, maar het scheelt steeds minder nu de Belg vaker, ondanks de oproep, verstek laat gaan. Het is inmiddels algemeen bekend dat het niet naleven van de stemplicht een misdrijf is dat zelden wordt vervolgd. Een teken aan de wand dat een stemplicht wellicht niet meer strookt met deze tijd?

In Nederland wordt het belang van persoonlijke vrijheid voortdurend benadrukt, terwijl in België die vrijheid moet wedijveren met orde, beleefdheid en plichtsbesef

In België pleiten de liberalen al jaren voor een afschaffing van de stemplicht. Onlangs hebben ze een gedeeltelijke overwinning geboekt: vanaf 2024 ben je als Belg op lokaal niveau niet langer verplicht om te stemmen. Iedereen vraagt zich nu af: volgt dan ook de afschaffing op federaal niveau?

Die stap is hachelijk, want stemplicht heeft niet alleen gevolgen voor de opkomst maar ook voor de uitslag. Ik herinner me verhalen over bussen vol bejaarden die op verkiezingsdag bij het verzorgingshuis door ‘een bepaalde partij’ werden opgehaald. Gratis werden ze, onder het genot van een versnapering, tot vlak voor de stembus gebracht, uiteraard zonder politieke agenda maar uit pure menslievendheid. Ja, ja.

En wat te denken van de almaar uitdijende groep ‘ontevreden kiezers’ die geneigd zijn uit protest te stemmen op de radicalere partijen, terwijl ze zonder de plicht wellicht liever thuis waren gebleven. Een andere groep potentiële niet-stemmers in België zijn de aanhangers van socialistisch links: hun afwezigheid bij facultatief stemmen zou de centrumrechtse, maar ook de centrumlinkse partijen kunnen bevoordelen.

De socialistische partij Vooruit maakt haar borst vast nat en stelt een pilot voor die specifieke groepen de kans moet bieden online te stemmen. Geen geschuifel meer door schoolgangen, maar gewoon stemmen thuis op de bank met een druk op de laptopknop. Zoiets zou, bij een eventuele afschaffing van de plicht, het aantal (socialistische?) stemmers op peil kunnen houden.

Den Haag, 27 mei 1953. Nederlands Minister-President Willem Drees (rechts) staat in de rij voor het stembureau © Van Duinen / Anefo / Wikimedia Commons

Bankstemmen of niet, het getouwtrek rond het thema toont aan dat een stemplicht wel degelijk invloed kan hebben op de uitslag. Daardoor kun je je afvragen of de oorspronkelijke negentiende-eeuwse intentie nog wel overeind blijft. Misschien leidt een stemplicht in deze tijd niet tot een eerlijker en legitiemer, maar juist een gekunsteld en vertekend beeld van de politieke temperatuur in het land.

Afijn, mijn Belgische stem is dus ergens in de bureaucratische jungle verdwenen. Door een allergie aan papierwerk heb ik er nooit achteraan gebeld en ja, dat vind ik slordig van mezelf. Bij deze neem ik me voor mijn Belgische stem te reanimeren en in 2024, al dan niet vrijwillig, naar de bus te gaan.

Tot die tijd probeer ik mijn stemloosheid te compenseren door in verkiezingstijd op onverbloemde wijze mijn naaste omgeving te beïnvloeden. Of dat werkt, is een geheim dat besloten ligt in het hokje waar mijn vrienden hun benijdenswaardige stem uitbrengen.