kunst

Om haar rouw te accepteren, moest kunstenaar Joëlle Dubois er ruimte voor maken

Ze was de jonge schilder die naam maakte met kleurrijke doeken over vrouwelijkheid en seksualiteit, tot Joëlle Dubois (35) haar moeder verloor aan alzheimer. Ze keerde in haar kunst naar binnen, met sobere composities, sculpturen en installaties. In haar nieuwe tentoonstelling Rekindling maakt ze dat persoonlijke proces voelbaar, terwijl haar levenslust langzaam opnieuw ontvlamt.  

Joëlle Dubois komt aangefietst in het Gentse Begijnhof. Tussen het cultureel erfgoed en de stille straatjes huurt ze al enkele jaren een plek die als thuis aanvoelt. “Zodra je hier een atelier vindt, wil je niet meer weg”, zegt ze. “Het is een plek waar ik tot rust kom en waar mijn werk zich kan ontwikkelen.” 

Dat werk maakt ze al van kinds af aan. Dubois is opgegroeid met strips: thuis stonden de kasten vol met albums van Suske en Wiske, Asterix en Obelix, Kiekeboe, Guust Flater. “Ik was altijd aan het tekenen en maakte eigen stripverhaaltjes. Toen ik later naar de kunstacademie in Gent ging, wilde ik illustratie studeren.” Binnen die opleiding werk je vaak in opdracht, wat betekent dat je veel stijlen moet beheersen. “Ik werd een duizendpoot, het was een goede leerschool. Maar de vraag bleef wel aan me knagen: wie ben ik nu als kunstenaar? Daarop had ik geen antwoord.” 

Om dat te ontdekken, schreef ze zich in voor een master in de vrije kunsten, waar ze zich toelegde op de schilderkunst. “Daar kon ik meer vanuit mezelf werken en mijn eigen verhaal vertellen. In mijn masterproject werkte ik rond thema’s die ik vandaag nog altijd onderzoek: vrouwelijkheid, naaktheid en kwetsbaarheid – want voor mij gaat naaktheid veel meer dáárover dan over seksualiteit. Die onderwerpen vormen een rode draad door mijn werk, samen met mijn kleurgebruik. Ik kies heel bewust voor kleuren die precies de juiste emotie overbrengen.” 

Tot voor kort waren dat felle tinten – roze, oranje, groen, geel, knalrood – maar na het overlijden van haar moeder voelden die niet meer juist aan. “Mijn mama is gestorven terwijl ik een solo-expo bij Keteleer Gallery aan het voorbereiden was. Ik zat middenin het schilderproces. Plots was alles erg luid in mijn hoofd, en voelde ik de behoefte om de kleuren uit te puren. Het ging niet meer over uitbundigheid, maar over essentie. Zo kwam ik tot monochrome schilderijen, die de emotie tonen die achter het werk zit: de isolatie, het gevoel van eenzaamheid en vervreemding wanneer iemand sterft. Het bracht een soort identiteitscrisis met zich mee.” 

Vergeet-me-nietjes

Dubois’ moeder kreeg negen jaar geleden de diagnose van Alzheimer, maar pas in 2022 – ten tijde van die solo – begon ze er echt werk over te maken. “Dat was mijn manier om het te verwerken. Naarmate mijn mama verder aftakelde, werden echte gesprekken moeilijker. Ik zocht naar een andere taal, in de kunst.” Alleen zijn de dood, het geheugen of liefde zulke abstracte begrippen. Hoe beeld je die uit? “Ik begon te zoeken naar een eigen beeldtaal, maar putte ook uit referenties: Magritte en de surrealisten met hun vervreemding, maar evengoed de Britse beeldend kunstenaar Sarah Lucas, of Renate Bertlmann, een visueel kunstenaar uit Oostenrijk. Ik vind haar feministische installaties fantastisch.” 

Dubois voelde ook dat schilderijen niet meer volstonden, ze had meer ruimtelijkheid nodig. “Ik moest van de muur af komen.” Ze trok haar artistieke praktijk open en experimenteerde met ruimtelijke installaties en symbolisch geladen objecten. Zo vond ze haar weg naar beeldhouwen en boetseren – wat ze als kind naast tekenen ook erg vaak deed. “Ik begon bronzen beeldjes te maken, en ineens kwamen al die herinneringen aan boetseren terug. De sculpturen zijn bijna sacrale icoontjes geworden, magische objecten”, vertelt ze.  

Daarna volgden grotere, ruimtelijke werken, zoals de installatie Forget Me Not. “Voor mij bepaalt het onderwerp het materiaal. Ik besefte: het ziekteproces en verlies van mijn mama is iets groots, dat vraagt om een immersieve installatie. Ik liet een houten constructie bouwen en maakte daarrond een huisje van lakens en kant.”  

Net als in Dubois’ schilderijen heeft elk element betekenis. “Het huisje verwijst naar universele herinneringen aan kampen bouwen als kind, en de veiligheid en geborgenheid die je daarmee associeert. Het witte laken legt de link naar het bed, de plek waar we geboren worden en sterven. Het kant is Vlaams erfgoed, een traditie die vaak van moeder op dochter doorgegeven werd, maar die ook iets sensueels heeft, als verwijzing naar lingerie. En binnenin het huisje groeien vergeet-me-nietjes, als symbool voor alzheimer. Daarbij weerklinkt een soundscape met fragmenten waarin ik mijn mama interview. Ik wilde alle zintuigen betrekken.” 

Wanhoopspoging

Haar zoektocht naar nieuwe manieren om herinneringen en emoties tastbaar te maken leidde Dubois voor het eerst naar video. Bijna negen jaar lang filmde ze haar moeder, met haar iPhone. “In het begin deed ik het voor mezelf, maar al snel voelde ik: ik moet hier iets mee doen, dus ging ik een samenwerking aan met kunstenaar en filmmaker Florinda Ciucio. We hebben de iPhone-beelden samen bekeken, en ook enkele gedigitaliseerde VHS-cassettes van vroeger, en er vervolgens de wezenlijkste elementen uitgehaald.” De video-installatie, getiteld The Memory Machine, bestaat uit twee schermen: op het ene zien we onder meer Dubois’ moeder, op het andere komt de kunstenaar zelf in beeld. Ze dompelt zich onder in water en knipt langzaam haar haren af: handelingen waarmee ze iemand of iets daarboven wil oproepen. “Het is geen lineair kijken. Je kunt niet alles zien. Dat is ook niet de bedoeling: het gaat over vergeten, over verliezen. Zo werkt het geheugen. De video-installatie is een wanhoopspoging om herinneringen vast te houden.” 

Nog meer dan in haar eerdere werk zit Dubois zichzelf hier dicht op de huid. In een nieuwe expo, waarin The Memory Machine is te zien, nam ze fragmenten uit haar persoonlijke logboek op: wanneer ze haar mama bezocht, schreef ze op wat ze samen hadden gedaan. De tentoonstelling komt daardoor nog intiemer over. “Het is zalig als mijn werk goed ontvangen wordt, als mensen zich erin herkennen of als ze erdoor geraakt worden. Maar tijdens het maakproces ben ik niet bezig met de kijker.” 

“Het komt heel dichtbij, nu ik via mijn kunst het ziekte- en rouwproces zo openlijk deel. Maar het werkt ook helend, en ik ben dankbaar dat ik kunst heb als uitlaatklep. Eigenlijk kan iedereen dat – iets creëren – maar in onze maatschappij verleren we dat gemakkelijk. Alles moet snel gaan, en kunst maken gaat net heel traag. Het vraagt tijd en aandacht. De ziekte van mijn mama dwong me ertoe te vertragen. Ik zeg niet dat ik er nu goed in ben, maar ik heb die confrontatie wel gevoeld.” 

De expo heet Rekindling en vormt het laatste deel van een drieluik over de diagnose, het proces en het overlijden van haar moeder. “Bij Rekindling gaat het om rust en stilstand toelaten. Daar heb ik echt nood aan, want ik heb eigenlijk nog niet echt stilgezeten”, zegt ze. Daarnaast betekent de titel “opnieuw ontvlammen”. Het is een eerste stap naar loslaten, een vorm van acceptatie of innerlijke vrede. “En het vuurtje weer aanwakkeren. De expo toont veel verdriet, maar gaat ook over troost en liefde. Mijn mama leeft nu voort via mij. Lange tijd heb ik mezelf opzijgezet als mantelzorger. Nu is het terug aan mij. Ik wil terug vol in het leven stappen.” 

De tentoonstelling Rekindling is tot en met 7 december te zien bij Be-Part in Kortrijk. Het bijbehorende boek I Am My Mother’s Daughter is verkrijgbaar bij Uitgeverij Hannibal.

• Joëlle Dubois