kunst

Kunstenaars Raul Balai en Ehsan Fardjadniya tonen de donkere kant van 750 jaar Amsterdam

In 2025 blaast Amsterdam zevenhonderdvijftig kaarsen uit. Maar voor sommigen heeft het feest een wrange bijsmaak: met het project Edgelanders: Amsterdam on Trial spant het duo Raul Balai en Ehsan Fardjadniya een artistiek proces aan tegen de stad. Die teert volgens hen op een imago van barmhartigheid dat niet strookt met de behandeling van ongedocumenteerde vluchtelingen. Balai en Fardjadniya brengen Edgelanders naar festival Beyond the Black Box in de Brakke Grond. ‘We willen nieuwe vormen van rechtvaardigheid verkennen.’

Wanneer je door de Nederlandse hoofdstad wandelt kan je er niet omheen: grote, opvallende posters hangen aan advertentiepalen, bontgekleurde trams razen door de straten en in hotspots als de Haarlemmerweg hangen kerstlicht-achtige slingers. Amsterdam wordt zevenhonderdvijftig jaar en dat wordt groots gevierd. De veelheid aan straatversieringen wekt de indruk dat het een feest is waarop iedereen is uitgenodigd. In werkelijkheid is de gastenlijst echter veel exclusiever dan ze lijkt.

Dat is in ieder geval wat kunstenaars Raul Balai en Ehsan Fardjadniya duidelijk willen maken met Edgelanders: Amsterdam on Trial. Dat langdurige project heeft de vorm van een zelf georganiseerde rechtszaak waarin de kunstenaars samenwerken met ongedocumenteerde vluchtelingen, advocaten, het publiek en culturele instellingen om bewijslast tegen de stad verzamelen.

Het einddoel is een openbaar proces dat samenvalt met de zevenhonderdvijftigste verjaardag van de stad. Tijdens het #publictrial zal Amsterdam terechtgesteld worden voor het schenden van de basisrechten van ongedocumenteerde vluchtelingen. Amsterdam komt haar juridische zorgplicht niet na, stellen Balai en Fardjadniya, en moet daarom op het matje geroepen worden.    

Migrant en vluchteling: één pot nat?

Balai en Fardjadniya begonnen als duo samen te werken in 2022. In dat jaar nodigde het kunstatelier AGA LAB Balai uit om deel te nemen aan een project dat mensen op de vlucht of met een migratieachtergrond centraal stelde. Daarbij werd samengewerkt met verschillende Europese grafiekateliers. “Ik vond die combinatie migranten en vluchtelingen echt vreemd: die twee zijn toch compleet verschillend?”, merkt Balai op. “Het leek me dan ook interessant om tijdens het project de vraag te stellen waarom die twee groepen als inwisselbaar worden beschouwd.” Dat wou hij wel niet alleen doen, maar in samenwerking met een kunstenaar die zelf ook een vluchtverleden had – enter Fardjadniya.

Al gauw groeide het onderzoek naar de gelijkstelling van migranten en vluchtelingen uit tot een dieper onderzoek naar de status van niet gedocumenteerde vluchtelingen in Nederland. “We wilden in eerste plaats een soort papieren identiteitskaart ontwikkelen voor ongedocumenteerde vluchtelingen”, zegt Fardjadniya. “Daar ging veel onderzoek aan vooraf dat ons in contact bracht met verschillende mensen in het veld, onder wie Pim Fischer.”

Fischer is een sociaal advocaat die de Nederlandse staat bij het Europese gerechtshof aanklaagde met de eis onvoorwaardelijk basisbehoeften te bieden aan ongedocumenteerde mensen op de vlucht, een zaak die hij won. Fischer is ook een terugkerende speler in de verschillende delen van Edgelanders. Zo verschijnt hij in videowerken, nam hij deel aan een performatieve hoorzitting in Podium Mozaïek (Part 2: The Hearing) en was hij een van de gastsprekers op het symposium On the Limits of the Law And People’s Tribunals, dat Part 3: The Witnesses in het centrum voor hedendaagse kunst De Appel vergezelde.

“Spreken met veldexperts als Fischer liet ons de veelheid aan manieren zien waarop je als ongedocumenteerde uitgesloten wordt”, zegt Fardjadniya. “Hoe hen sociale voordelen worden ontzegd en hoe de wet uitsluiting in de hand helpt. We stonden plots oog in oog met hoe ver de problemen reikten, ontdekten de systematische en doelbewuste aard ervan.”

Zeilen als rode draad

Wanneer je je verdiept in de wereld van Edgelanders: Amsterdam on Trial, valt direct de duizelingwekkende omvang van het project op. Het leent zich dankzij de veelheid aan gebruikte media, deelnemers, formaten en locaties ook voor diverse invalshoeken. Balai: “Ik heb een achtergrond in de beeldende kunsten, terwijl Ehsan eerder met video en performance werkt. Dit zijn uiteenlopende media die we in Edgelanders: Amsterdam on Trial tot een gedeelde visuele taal samenvoegen.” Die unieke taal manifesteert zich in twee terugkerende elementen die de verschillende hoofdstukken van het project met elkaar verbinden: schuilplaatsachtige installaties en participatieve performances. 

Zo maakte het duo voor het eerste deel Part 1: The Background (gepresenteerd tijdens de stadsmanifestatie Refresh Amsterdam #2: War and Conflict in het Amsterdam Museum) al gebruik van installaties, vervaardigd uit rudimentaire bouwmaterialen zoals stellingen, zeilen en tape. Die elementen kwamen ook terug in Part 2: The Frame in Podium Mozaïek en Part 3: The Witnesses in De Appel. Ook in het aankomende deel Part 5: The Indictment zullen de stellingen te zien zijn, op het plein voor de Brakke Grond. Die stellingen verschillen per tentoonstelling van functie. De installatie in Part 1: The Background diende als drager van een tijdslijn van Souleymans leven, een jongeman die al sinds zijn zestiende op papieren wacht. De installatie nam in De Appel de volledige tentoonstellingsruimte in beslag, samen met een reeks videowerken waarin ongedocumenteerde vluchtelingen door de kunstenaars geïnterviewd worden.

Niet alleen de gestandaardiseerde materialen vormen een visuele rode draad. De verschillende hoofdstukken van het project zijn ook verbonden door een terugkerende focus op performance. Zo namen Fischer en Souleyman deel aan een performance met als titel Part 2: The Hearing, een format dat in Part 5: The Indictment opnieuw te zien zal zijn. Volkstribunalen zijn een duidelijk referentiepunt in deze performances: voor Part 3: The Witnesses werd een symposium georganiseerd getiteld, Over de grenzen van de wet en volkstribunalen.

Edgelanders: Amsterdam on Trail onderscheidt zich van andere artistieke projecten door zaken die je als randprogramma zou kunnen zien tot een inherent deel van het werk te maken. Het delen en vergaren van informatie, ofwel bewijslast, is tenslotte een van de hoofddoelen van het project.

Vertekend (zelf)beeld

Zoals de titel van het project verklapt, gaat het niet louter over de zogenaamde edgelanders, maar evenzeer over de rol van de stad Amsterdam in het uitsluiten en mishandelen van deze mensen: “Iets wat ons meteen opviel, was het schrijnende verschil tussen de reputatie van Amsterdam als progressieve havermelk-bakfiets-stad en de mensonterende manier waarop er met ongedocumenteerde mensen op de vlucht wordt omgegaan”, stelt Balai. “Er is een hardwerkende pr-machine die een positief beeld van de stad fabriceert, maar dat strookt niet met de werkelijkheid. Ik denk dan aan figuren als voormalig burgemeester Eberhard van der Laan, die helemaal de lucht in geprezen wordt, maar die er in werkelijkheid alles aan deed om niet aan de basisbehoeften van ongedocumenteerden te hoeven voldoen.”

Deze uitspraak kan overdreven lijken, maar bij het bekijken van de archiefbeelden die de kunstenaars gebruiken, is het moeilijk om dat sentiment niet te delen. Op de beelden zie je Van der Laan in een deuropening staan, omringd door leden van de We Are Here-groep, een collectief van ongedocumenteerde mensen op de vlucht dat pleit voor mensenrechten voor alle vluchtelingen. Als de geagiteerde Van der Laan gevraagd wordt of hij bed, bad en brood – drie basisbehoeften, ook bekend als BBB – voor die mensen zal voorzien, antwoordt de burgemeester simpelweg dat hij dit slechts voor een deel van hen zal doen.

“Van der Laan maakt een gevaarlijke opsplitsing”, zegt Fardjadniya. “Er wordt een onderscheid gemaakt tussen kwetsbare mensen, die basisrechten krijgen, en niet-kwetsbaren: jonge mannen, die aan hun lot overgelaten worden. Hij negeert volledig dat al deze mensen kwetsbaar zijn en bovendien ook allemaal recht hebben op mensenrechten.”

De boodschap is duidelijk: Amsterdam is toe aan een realitycheck die de perceptie van progressieve stad niet peilt aan de ervaringen van de witte, Amsterdamse middenklasse, maar aan de ervaringen van mensen die kennelijk “niet hulpbehoevend genoeg” zijn om te vallen onder de essentiële mensenrechten.

Les citoyens sélectifs

De bijdrage van Balai en Fardjadniya aan het festival Beyond the Black Box (30 januari tot 2 februari in het Vlaams cultuurhuis de Brakke Grond) heet Part 5: The Indictment en telt drie onderdelen: een installatie en performance getiteld Les Citoyens actifs, een symposium (Le Colloque) en een tweede installatie (Le Refuge). Les Citoyens actifs bestaat grotendeels uit materialen die al in vorige afleveringen werden gebruikt, zoals plastic zeilen – een verwijzing naar de schuilplekken van mensen op de vlucht – en video’s.

Maar in de Brakke Grond zal de participatieve aard van het werk meer in de verf gezet worden. Bezoekers zullen door een groep rechtenstudenten van de Universiteit van Amsterdam begeleid worden om bezwaren tegen de stad in te dienen. Die worden tijdens de performance voorgelezen en in de finale aanklacht verwerkt. Zo wordt ook de stem van de bezoeker in het eindresultaat meegenomen.

Opvallend aan Part 5: The Indictment is dat de verschillende onderdelen telkens een Franse titel krijgen. Vanwaar de keuze om in meerdere talen te werken? Balai: “We zijn sowieso flexibel wat talen betreft. Souleyman, met wie we tijdens het project nauw hebben samengewerkt, spreekt Frans. Ehsan spreekt Farsi en sommige getuigenissen zijn in nog andere talen, zoals het Arabisch.”

Er blijkt nog een andere reden om voor dit vijfde deel van Edgelanders voor het Frans te kiezen. Toen ze het concept voor de tentoonstelling in de Brakke Grond ontwikkelden, stuitte Balai in een tekst die dateert uit de Franse Revolutie op de uitdrukking les citoyens actifs. “Wat me daarbij boeide, was dat de citoyens naar wie verwezen werd, bestond uit een heel specifieke groep witte mannen die kon deelnemen aan het democratische systeem. Dit is het systeem dat tot vandaag de basis van onze maatschappij vormt. Inmiddels heeft de hele wereld een opgeblazen beeld van wat parlementaire democratie inhoudt en hoe geweldig het is. De basis is en blijft echter hetzelfde racistische, patriarchale systeem. Sommige mensen zijn citoyens, anderen niet. Conceptueel gezien openden de Franse titels dus een ruimte om na te denken over de selectieve, fundamenteel corrupte aard van westerse democratie.”

In Edgelanders: Amsterdam on Trail staat dan ook de democratie ter discussie. Zoals Fardjadniya verduidelijkt, draait het bij de kunstenaars niet zozeer om het aanspannen van een “echte” rechtszaak, maar om het onderzoeken van andere, nieuwe vormen van gerechtigheid: “We willen met Edgelanders een plek creëren waar ongedocumenteerde mensen hun verhalen kunnen vertellen en waar anderen die verhalen kunnen horen. Het is een moment waarop mensen zich met elkaar kunnen verzoenen. Dat is iets zeer kostbaars waartoe we zelden de kans krijgen. Het vrijmaken van die ruimte is volgens ons van levensbelang.”

De ruimtes waar Fardjadniya naar verwijst, zijn meer dan plaatsen waar verhalen gedeeld kunnen worden. Tijdens ons gesprek beklemtoont het duo hoe de instellingen die hoofdstukken van Edgelanders gepresenteerd hebben – De Appel, Podium Mozaïek, het Amsterdam Museum en de Brakke Grond – niet alleen fysieke toonruimtes bieden, maar ook als thuisbasis dienen in een steeds vijandiger politiek en cultureel landschap. “Deze plekken zijn essentieel om ons werk mogelijk te maken”, zegt Fardjadniya. “Ze geven ons de ruimte om samen te komen, kritisch na te denken en alternatieven te verkennen. Net als de deelnemers en bezoekers dragen ze bij tot het eindresultaat.” Tegelijkertijd maken de kunstenaars zich zorgen over de toekomst van deze instellingen die opereren in de spanningsvelden tussen kunst, activisme en sociale verantwoordelijkheid, net als hun project. “Als dit soort organisaties verdwijnt”, beklemtoont Fardjadniya “gaan wij als makers ook een soort thuisloosheid tegemoet”.

Na het proces

Raul Balai en Ehsan Fardjadniya blijven met Edgelanders: Amsterdam on Trial niet alleen de stad Amsterdam uitdagen, maar ook ons begrip van gerechtigheid en verantwoordelijkheid. Door een podium te creëren waar ongedocumenteerde mensen hun verhaal kunnen vertellen, dwingen ze het publiek na te denken over hun eigen rol binnen een systeem dat uitsluiting normaliseert. “We willen meer dan alleen aanklagen”, zegt Fardjadniya. “Het gaat om verzoening, luisteren en samen nieuwe vormen van rechtvaardigheid verkennen.”

Terwijl Amsterdam zich opmaakt voor haar zevenhonderdvijftigste verjaardag roept Edgelanders: Amsterdam on Trial op tot introspectie: wie viert, en op wiens kosten? In de spanningsvelden tussen fictie en realiteit en tussen kunst en activisme blijft het duo streven naar een inclusieve toekomst. Een waarin menselijke waardigheid niet selectief wordt toegekend, maar fundamenteel wordt erkend.

Festival Beyond the Black Box Festival, de Brakke Grond, 30 januari t.e.m. 2 februari. Edgelanders: Amsterdam on Trial / Part 5: The Indictment is ook na het festival nog te zien in De Brakke Grond t.e.m. 28 februari.

• Amsterdam
• Beyond the Black Box
• installatiekunst
• vluchtelingen