literatuur recensie

In ‘Tandenjager’ trekt Auke Hulst zijn hele stijlregister open

In een gewaagde en avontuurlijke historische roman voert Auke Hulst ons van het napoleontische slagveld in 1815 naar het New York van de late jaren 1960. Hij toont ons de gevolgen van klassenmigratie en trekt daarbij alle stijlregisters open.

De jongste jaren staat de historische roman volop in de belangstelling. Dat het genre bloeit in onzekere tijden is allerminst toevallig. De historische roman roept traditiegetrouw niet alleen episodes uit het verleden op, hij plaatst ook het heden in een nieuw perspectief. Historische romans helpen ons bovendien om actuele debatten over de geschiedenis te duiden. Door het samenspel van documentatie en verbeelding dragen zij bij aan de manier waarop lezers zich rekenschap geven van het verleden.  

Waar wordt de complexiteit van klimaatopwarming beeldender opgeroepen dan in Donald Niedekkers Waarachtige beschrijvingen uit de permafrost (2022)? Welk boek evoceert de onmenselijke gevolgen van koloniale expansie krachtiger dan A.D. van Gustaaf Peek (2021)? Dat de wereld zich ook in de zeventiende eeuw niet plooide naar de wil van cartografen wordt pregnant verwoord in De cartograaf en de wereld (2025) van Mark Boog. De historische roman leent zich met andere woorden uitstekend voor een kritische visie op de eigen tijd. Welke visie draagt Tandenjager, de nieuwe roman van Auke Hulst (1975), uit?

“De Hollander blijft een Hollander: zoveel horizon en lucht en toch zo benauwd van blikveld, de mond vol van matiging en zedigheid en toch op buurmans goed vlassen en de wingewesten uitputten. Grof, schetsmatig volk.” Vos Jacobsz, de picareske held in Tandenjager, loopt bepaald niet over van vaderlands gevoel. We leren hem kennen wanneer hij na de Slag bij Waterloo het strijdveld afstroopt om de tanden van gesneuvelde soldaten te roven en die vervolgens in Londen door te verkopen aan een tandheelkundige. Die blijkt zo’n beetje de uitvinder van het kunstgebit te zijn. Zelf lijdt Vos onder een gebit dat al bij de eerste aanblik zijn lage afkomst verraadt. Wanneer hij het dode lichaam vindt van een adellijke jonge man met een volmaakt gebit, besluit hij diens tanden te roven en in zijn eigen mond te laten implanteren, al is het maar om zijn gestorven moeder – die hem voedde met een verlangen naar een beter leven – te wreken.

Zo begint de maatschappelijke opgang van deze onweerstaanbare hoogstapelaar, deze grenzeloos ambitieuze schelm. Doordat hij zich niet alleen meester heeft gemaakt van de tanden van de jonge edelman, maar ook van het pak brieven aan een geliefde dat die bij zich droeg, weet Vos zich toegang te verschaffen tot de raadselachtige en ogenschijnlijk tijdloze markiezin Margaux. Zij beschikt over een al even volmaakt gebit als Vos na zijn tandheelkundige gedaanteverandering.

Vanaf dat moment wordt de roman een heuse gothic novel. Wat Vos altijd begeerde, zal zich tegen hem keren: zijn verlangen naar adeldom, zijn drang om te ontsnappen aan armoede en eenzaamheid, maar vooral: zijn nieuwe tanden. In Suriname, waar de familie van Margaux een plantage bezit, wordt de opportunistische Vos in zekere zin bevangen door mededogen voor mensen die slachtoffer zijn van de gewetenloze elite, waartoe hij zichzelf op oneigenlijke gronden toegang heeft verschaft.

Tandenjager is vele boeken ineen: naast historische roman ook schelmenroman, avonturenverhaal en griezelboek, briefroman en dubbelroman – want ook het verhaal van de adellijke jonge man, de vroegere minnaar van de eenogige markiezin, wordt uit de doeken gedaan. Zo’n genrecarnaval en verhalenweefsel kan gemakkelijk uit de bocht vliegen, maar Hulst houdt de regie stevig in handen, terwijl de roman nergens voorspelbaar wordt.

Na zijn aangrijpende zedenschets Kinderen van het ruige land (2012), de dystopie Slaap zacht, Johnny Idaho (2015), het surrealistische En ik herinner me Titus Broederland (2016), twee politieke novellen (Zoeklicht op het gazon over Richard Nixon uit 2018 en In de Slochter Vrijstaat over het Groninger gaswinningsgebied uit 2023) en zijn meesterlijke toekomstroman De Mitsukoshi Troostbaby Company (2021) waagt Auke Hulst zich nu met glans en bravoure op het terrein van de historische roman.

Bij alle variabelen vertoont zijn oeuvre ook een belangrijke constante. Net als de vroegere protagonisten van Hulst is ook Vos Jacobsz een door angst, schaamte en schuldgevoel gekwelde buitenstaander die zijn eenzaamheid als cavalier seul probeert te overwinnen, zonder zijn onafhankelijkheid te offeren. Een bekend motief in het werk van Auke Hulst wordt hier in een nieuwe toonaard hernomen: klassenschaamte en klassenmigratie. Het zijn thema’s die ook op de voorgrond staan in de romans van Annie Ernaux (De schaamte) en Édouard Louis (Veranderen: methode).

Vos is er alles aan gelegen om te ontsnappen aan de armoede van zijn jeugd en daartoe acht hij alle middelen om zichzelf en anderen te transformeren geoorloofd. Want “het is vooral zaak zelf groot te worden”, te beschikken over een vocabulaire “waarmee hij menigeen een gevoel van tekortschieten kan aanpraten”, desnoods een kleurrijk romanfiguur te worden, met “fluwelen tong en gladde praatjes”. Voor de vooruitgangsdenker die Vos naar de aard van zijn tijd en nieuwverworven stand ook blijkt te zijn, is de mens immers “een nog niet tot eindproduct gestold kunstwerk waarvan je zelf de schepper bent”. Maar voor wie migreert naar de beau monde ligt ontmaskering altijd op de loer. Al voordat Margaux hem had geproefd “had ze geróken dat hij niet een van hen kon zijn”.

In Tandenjager trekt Auke Hulst zijn hele stijlregister open. Rake beelden rijgen zich aaneen in klankrijke en ritmische zinnen, waarin alle zintuigen worden aangesproken. “De regen was opgehouden – door uitsparingen in het wolkendek priemde een kromzwaard van maanlicht dat alles omtoverde tot een droomvallei.” Maan en waan, droom en tover, ze komen samen in deze zintuiglijke roman, die een vervlogen eeuw oproept en tegelijkertijd een maatschappelijk thema van onze tijd op kleurrijke wijze in de verf zet.

Auke Hulst, Tandenjager, Ambo/Anthos, Amsterdam, 2025, 432 p.

• auke hulst
• Nederlandse literatuur
• Tandenjager