literatuur recensie

Femke Brockhus schetst een fenomenologie van het verlies in ‘Beesten die je niet mag schieten’

In haar derde roman beschrijft Femke Brockhus de impact van een dodelijke schietpartij op een middelbare school. Indringende materie, maar haar compacte, aforistische stijl kan het gebrek aan dynamiek in het boek niet compenseren.

The monsters next door, kopte een groot landelijk tijdschrift. Voorop stonden de portretten van twee tienerjongens. Een van hen was de zoon van Paul en Molly, Nicholas. Op een voorjaarsdag in 1999 togen hij en zijn enige vriend naar school, beiden gehuld in lange zwarte jassen en uitgerust met een machinegeweer, om daar dertien anderen dood te schieten; de laatste kogels bewaarden ze voor zichzelf. Deze gebeurtenis ontwrichtte het stille dorpje aan de voet van de Rocky Mountains volkomen, stelde de ouders van de slachtoffers maar ook die van de jongen die nu een dader bleek te zijn voor een verschrikkelijke vraag: hoe voort te gaan met leven?

Femke Brockhus (1989) baseerde haar nieuwe roman op de memoires van Sue Klebold, de moeder van een van de twee aanstichters van het bloedbad op Columbine High School. Het is niet moeilijk om te zien wat Brockhus in dat verhaal aansprak; haar oeuvre-in-wording heeft de gewelddadige verbreking van familiebanden als verbindend thema. Brockhus’ debuut Laat het stil zijn (2017) volgt twee zusjes die bij hun ouders zijn weggehaald, Kleine haperende vluchten (2022) beschrijft hoe een getormenteerde jonge moeder plotseling verdwijnt, haar partner radeloos met hun baby achterlatend, en in nummer drie, Beesten die je niet mag schieten, is het dus het kind dat het kerngezin onklaar maakt.

Daarnaast hebben Brockhus’ boeken vrijwel eenzelfde vorm. Alle drie de romans zijn opgebouwd uit zeer korte alinea’s, soms slechts bestaand uit een enkele zin, die van elkaar worden gescheiden door sterretjes en harde returns. Het zijn opgeknipte en ingekookte vertellingen, veelvuldig geprezen om hun poëtische taalgebruik en precisie; compacte teksten die ruim voor de helft uit typografisch wit bestaan.

Op basis van die typering lijken het schoolvoorbeelden van wat de Amerikaanse critica Becca Rothfeld “the fragment novel” noemt. In haar essaybundel All Things Are Too Small (2024), die ook in deze contreien veelbesproken is, laakt zij de als zodanig door haar gebrandmerkte jongste werken van Jenny Offill, Kate Zambreno, Sheila Heti en Patricia Lockwood. Die zouden volgens haar al te zeer steunen op de suggestie van diepzinnigheid: “Oracularities, the more muddled and gently elegiac the better, are offered as evidence of sophistication.” Zoals het merendeel van Rothfelds essays is deze verhandeling zonder meer amusant en enthousiasmerend, maar bij nader inzien ook wat gemakkelijk, want retorisch; haar aanval op wat zij glashard “impoverished non-novels” noemt, staat met al zijn ongenuanceerdheid wel heel duidelijk in dienst van het overkoepelende pleidooi voor exuberantie en (esthetische) overvloed. Op basis van alle uitgelokte discussie en bijval moet evenwel vastgesteld worden dat dit stuk een bruikbare classificatie van een internationale literaire tendens opleverde, die bovendien uitnodigt om haar te betrekken op ons eigen taalgebied. En daar lijkt Brockhus momenteel de meest prominente navolger van deze Engelstalige vernieuwers te zijn.

Inderdaad bevat ook Beesten die je niet mag schieten flink wat losstaande wijsheden die herlezing niet altijd gloedvol doorstaan. Bijvoorbeeld: “Misschien is pijn alleen dragelijk als het tijdelijk is. Misschien is pijn alleen dragelijk als het ergens goed voor is.” En nog eens: “Moederziel alleen. De grootste eenzaamheid: zonder de ziel van een moeder zijn. Of: zo eenzaam zijn als de ziel van een moeder.” Daartegenover staan zintuiglijke natuurbeschrijvingen – waar Rothfeld zich goeddeels blind voor toont – die doorgaans wél effectief en memorabel zijn: “Het gras kleurt diep donkergroen, een krachtveld met een melkachtig waas van de dauw die erop ligt, nog voor de zon in volle ochtendsterkte over de berg reikt.”

Het accent ligt in deze roman echter minder op lyriek en beschrijvingskunst dan in Kleine haperende vluchten. Ditmaal lijkt de auteur er vooral op gebrand om de binnenwereld en het geestelijk wedervaren van moeder Molly in kaart te brengen. Het resulteert in passages die, achter elkaar geplaatst, lezen als een kleine fenomenologie van het verlies. “Rouw is blijven zoeken. Vergeten te eten, vergeten te ademen. Versuft raken van het zuurstoftekort”, staat daarin, en: “Kleine lichte momenten worden verstoord, alsof ze niet genoeg adem krijgen om er te zijn.” Door dicht op de directe beleving van haar hoofdpersoon te blijven, lukt het Brockhus af en toe om zich als aforist te revancheren.

De opzet van Beesten die je niet mag schieten heeft echter één onmiskenbare zwakke plek: er is vrijwel geen sprake van ontwikkeling of dynamiek. In de openingsafdeling wordt meteen duidelijk gemaakt wat er is voorgevallen en welke rol zoon Nicholas daarin speelde, waardoor de spanningsopbouw kort na aanvang tot stilstand komt. Vervolgens slaat de moeder aan het reconstrueren: “Molly probeert de rode draad te vinden, het verhaal te vertellen, een verhaal met een begin en een einde. En toen, en toen.” Dat wil alleen niet echt lukken. Ze ligt daar maar op de bank te simmen, wordt bezocht door herinneringen die steeds hetzelfde vertellen: zij en Paul zagen wel dat er iets mis was met hun zoon, maar gaven hem het voordeel van de twijfel omdat ze zo graag goede ouders wilden zijn. Wanneer zij verdacht wordt gemaakt in de media of verguisd door de gemeenschap, voelt Molly zich dan ook in de eerste plaats afgekeurd, een mislukte moeder.

Op het in de roman aangehaalde omslag van Time stond naast een oordeel ook een vraag: What made them do it? Brockhus laat die onbeantwoord; ze doet geen poging om zich toegang te verschaffen tot de psychologie van het kind, maar verkiest het om in te spelen op de angst van volwassenen om onbewust iets verkeerd te doen, met alle potentieel verstrekkende en verschrikkelijke gevolgen van dien. Wat in deze roman wordt uitgeplozen en naverteld zal het nachtmerriescenario van vrijwel iedere ouder zijn, en om bij hiervoor vatbare lezers een emotionele reactie op te wekken, worden clichétaal en kitsch niet geschuwd:

Ik kan het niet geloven.
Geloof even niets.
Voel dan alleen dat dit nu gebeurt.
Dat ik je vasthoud, dat ik bij je ben.
Dat ik van je hou.

Onder de vermeend vernieuwende fragmentarische uitdossing blijkt in dit geval een kern van ouderwetse sentimentaliteit schuil te gaan.

Femke Brockhus, Beesten die je niet mag schieten, De Bezige Bij, Amsterdam, 2025, 228 p.

• Femke Brockhus
• recensie
• roman