Ziekte, zorg en tuchtzaken: ‘Leer me alles wat je weet’ van Hanna Bervoets

In haar breed uitwaaierende ziekteroman Leer me alles wat je weet geeft Hanna Bervoets moeiteloos een tijdsbeeld van Nederland in de voorbije dertig jaar, en benadrukt ze tegelijk de kleine details die het leven van haar personages kenmerken. Eén van de vragen die zich opdringen is: kan je gevoel voor je geliefde onbetrouwbaar zijn?

Tien procent van de vrouwen lijdt aan endometriose, een ziekte die tot helse pijnen en arbeidsongeschiktheid leidt en die vaak niet wordt gediagnosticeerd. Uit nieuw onderzoek blijkt dat artsen de pijnklachten van meisjes en vrouwen niet serieus nemen, waardoor passende medische zorg uitblijft. Bij kanker krijgen mannen vaker dan vrouwen een behandeling die erop gericht is hun leven te redden, is de uitkomst van een andere nieuwe studie.

De macht van de medische stand om lichamelijke klachten van vrouwen te negeren, is een belangrijk thema in Leer me alles wat je weet van Hanna Bervoets (1984). De roman begint met de binnenkant van het lichaam van de moeder van de vertelster, Jodie. Haar baarmoeder en buik zitten vol verklevingen, cystes en losse strengen roze weefsel. Jodies moeder is al jaren zo ziek dat ze nauwelijks voor haar kinderen kan zorgen en niet kan werken. Alsof “iemand twee grote vishaken in haar buikwand had geslagen en daar met sadistisch genoegen aan trok met snijdende viscosedraden die uit haar vagina staken”, omschrijft ze de pijn. Als Jodie op een dag Danielle (Daniel) de Koster uitnodigt, krijgt ze eindelijk hulp. Jodie had haar op een forum ontdekt – een “topwijf”, een “godsgeschenk”, schreven de leden over haar – toen ze de symptomen van haar moeder opzocht. Daniel raadt Jodies moeder aan zich naar een bepaalde gynaecoloog te laten doorverwijzen die de klachten zal herkennen.

Daniels bezoek verandert de levens van moeder en dochter ingrijpend. De moeder blijkt aan endometriose te lijden en krijgt eindelijk de medische behandeling waar ze recht op heeft – Daniels levensmissie is ervoor zorgen dat iedereen de zorg krijgt die ze verdient, een roeping die haar aanvankelijk roem en lof brengt. En Jodie wordt zo verliefd op Daniel dat ze alles voor haar opgeeft. Twintig jaar later sterft Daniel plotseling.

De kern van Bervoets’ nieuwe roman vormt Jodies reconstructie van het leven van haar vriendin en hun relatie, waarbij ze niet alleen inzoomt op de kleinste huishoudelijke details, maar ook uitzoomt, zodat er een tijdsbeeld van Amsterdam en Nederland van de afgelopen dertig jaar ontstaat. Ziektes, van diabetes tot kanker en “altijd weer endometriose”, verbinden de personages met elkaar.

In het ijzersterke eerste hoofdstuk van Bervoets’ negende roman, die nog meer dan Welkom in het Rijk der zieken (2019) een ziekteroman is, ligt al het hele verhaal besloten. Dat strekt zich uit van de aidscrisis in de jaren 1980 en ’90 tot en met de coronapandemie van de afgelopen jaren. Met veel verve vertelt Bervoets hoe Daniel niet gaat studeren, maar wel tijdens de introductieweek haar eerste grote liefde Barbara ontmoet, hoe ze een ongeluk krijgt waar ze chronische pijn aan overhoudt, hoe ze vrijwilligerswerk voor aidspatiënten gaat doen en handig wordt met computers en internet, hoe ze Lucille O’Connor ontmoet die haar helpt te leven met haar permanente pijn, hoe ze haar gave ontdekt om zieke mensen te helpen en hoe ze verleid wordt door de veertien jaar jongere Jodie, met wie ze tot haar onverwachte dood op drieënvijftigjarige leeftijd een relatie heeft. Ook van de ambivalentie die overal in de roman te vinden is, is al sprake. Als Jodie haar moeder vertelt dat haar levenspartner, die er twintig jaar geleden voor zorgde dat zij weer pijnvrij door het leven kon gaan, is gestorven, reageert die kortaf en lauw.

Jodie begint haar speurtocht naar wie Daniel nu eigenlijk was in hun eigen archief op de benedenverdieping van hun huurhuis. Daar hebben ze hun gelukkigste jaren doorgebracht en beleefde hun Stichting Lucille, die ze oprichtten om subsidies te ontvangen en zo het bijstaan van zieken te bekostigen, haar hoogtijdagen. Wat meteen opvalt, zijn de tegenstrijdigheden in Jodies verhaal. Barbara, Daniels ex die voor Jodie nog altijd intimiderend is, is weliswaar huisarts, maar ze liet haar vriendin na haar ongeluk creperend van de pijn achter in een kleine studentenkamer. Als een bange hond moet ze het vuurwerk tijdens de jaarwisseling alleen doorstaan. Barbara’s onvermogen voor Daniel te zorgen doet denken aan de manier waarop Clay in Welkom in het Rijk der zieken zijn geliefde cavia Saartje verwaarloost. De hele roman staat in het teken van zorg en medische misstanden, maar als Daniel steeds minder energie krijgt, is er niemand die haar naar de dokter brengt.

Bervoets is een uitstekende verteller die via kleine details thema’s en motieven met elkaar verbindt

Leer me alles wat je weet is geen volmaakte roman. Bervoets is een uitstekende verteller die moeiteloos schakelt tussen tijdperken en perspectieven en middels kleine details thema’s en motieven met elkaar verbindt, maar geen groot stilist. Haar vergelijkingen gaan regelmatig mank en haar taalgebruik is soms wel erg functioneel en weinig literair. De jury van de J.M.A. Biesheuvelprijs, die Bervoets in 2022 won voor haar verhalenbundel Modern verlangen, prees haar “down-to-earth stijl”. In een roman van 584 pagina’s werkt zo’n stijl minder goed dan in een reeks korte verhalen.

Meeslepend en relevant is de nieuwe Bervoets wel. Jodies reconstructie van haar relatie met Daniel doet de vraag rijzen hoe betrouwbaar gevoelens zijn. Haar herinneringen aan Daniel, die het verhaal voortstuwen en steeds weer een andere richting opduwen, kan Jodie verifiëren aan de hand van die van vrienden, haar eigen archief en de media-optredens van haar vriendin. Maar hoe verhoud je je tot twintig jaar gevoel? Waarom is de uitkomst van hun leven samen dat Daniel een graag geziene gast in talkshows wordt en Jodie op een saai accountantskantoor werkt?

Een fascinerend gegeven is dat Daniel, die uitgroeit van medisch deskundige tot tuchtzakenwinnaar, geen enkele opleiding heeft, behalve misschien een havodiploma. Jodie geeft haar rechtenstudie op voor Daniel. Ze steekt zoveel tijd in hun relatie en de stichting dat ze niet meer voor tentamens kan leren. Het laat Daniel onverschillig dat haar vriendin haar grote droom om jurist te worden voor haar opgeeft, en dat zegt misschien meer over hun relatie dan Jodies idealisering van haar geliefde. Daniel is zorgzaam voor vreemden, maar ook “een venter in revanche” en ze parasiteert op haar naasten. De schellen vallen Jodie van de ogen als ze Daniel ziet pleiten in een tuchtzaak tegen een nalatige arts. Zij had toch advocaat willen worden? Uit wraak keert ze zich in een interview tegen haar partner en zegt dat hun gezamenlijke stichting niets met de tuchtzaken te maken heeft.

Na jaren van succes en roem komt Daniel ten val. Haar ondergang is een ander zwak punt in Leer me alles wat je weet. De misdiagnosezaak die haar reputatie vernietigt en een eindeloze stroom haat opwekt (“die vrouw is kierewiet, waanzinnig! ik snijd haar kut eraf, en haar eierstokken eruit, en haar baarmoeder”), maakt weinig indruk omdat het om het zoveelste geval van medisch falen in de roman gaat. Het allegorische deel waar Daniel als “Daniel de Kenau” opgejaagd door het Zwarte Woud zwerft en een wild zwijntje moet doden om te overleven doet bijna kitscherig aan. Veel interessanter is haar wederopstanding als talkshowgast omdat die zoveel zegt over onze behoefte aan makkelijk pratende beroemdheden die met hun snelle meningen de wereld overzichtelijk maken.

Hoe onlogisch en onverklaarbaar het leven in werkelijkheid is, laat Bervoets overtuigend maar omslachtig zien.

Hanna Bervoets, Leer me alles wat je weet, Pluim, Amsterdam, 2023, 584 p.