Vlaams-Nederlandse Schelde Delta zit in laatste rechte lijn naar UNESCO-erkenning

Hoogstwaarschijnlijk krijgt het Schelde-estuarium het keurmerk UNESCO-geopark. Een lokaal initiatief van een leraar aardrijkskunde groeide uit tot een groots, grensoverschrijdend samenwerkingsverband tussen vijf provincies en vele gemeenten, musea en maatschappelijke organisaties in Vlaanderen en Nederland.

Zeker is niets in het leven. De assemblee van de UNESCO, de organisatie voor onderwijs, cultuur en wetenschap van de Verenigde Naties, moet er komend voorjaar nog de finale klap op geven. Maar onlangs kwam de erkenning van de Schelde Delta als een geopark wel een heel stuk dichterbij. In Marrakesh gaf de raad die zich over de uitverkiezing van dergelijke parken buigt een positief advies en dat is tot nu toe altijd opgevolgd.

De aardbeving die Marokko trof terwijl het UNESCO-congres plaatsvond, overschaduwde het mooie nieuws. “Eigenlijk zouden we zaterdag bij wijze van afronding van het congres nog een bezoek brengen aan het M’Goun Geopark in het Atlasgebergte”, zegt Gitte de Vries, projectleider van het geopark vanuit de provincie Antwerpen. “Maar dat is niet kunnen doorgaan, want dat was in het getroffen gebied.”

Op dat moment was het gunstige advies over de nominatie van de Schelde Delta als geopark wel al gevallen. In de wereld zijn er op dit moment 195 geoparken in 46 landen. De UNESCO stelt als eis dat het om een samenhangend, geologisch uniek gebied gaat. Ook wil het dat de plannen voor behoud en duurzaam beheer daarvan niet alleen uit de koker van overheden komen, maar inwoners en maatschappelijke organisaties meeschrijven aan het verhaal over het landschap waarin zij leven.

Er stonden dan ook 123 handtekeningen onder het in november 2022 ingediende dossier. Van vijf provincies in Nederland en Vlaanderen en gemeenten, hogescholen, universiteiten, musea en maatschappelijke organisaties aan beide zijden van de grens.

Dat is alvast winst, vindt Willem de Weert, de geestelijke vader van het geopark. “Er is een heel nieuw netwerk ontstaan, niet alleen tussen erfgoed- en natuurbeschermingsorganisaties, maar ook tussen hogescholen en universiteiten. Hopelijk leidt het ook tot intensievere samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland in zijn algemeen.”

De Weert, gepensioneerd docent aardrijkskunde en geschiedenis op een middelbare school in Bergen op Zoom, is sinds 1995 voorzitter van Stichting De Brabantse Wal, een in het zuidwestelijke puntje van Noord-Brabant, dicht bij de Belgische grens gelegen gebied dat rijk is aan natuur en cultureel erfgoed. Met een wandelproject en later een boek en een website spande hij zich in om De Brabantse Wal op de kaart te zetten.

“Toen we begonnen waren er weinig die deze naam gebruikten”, zegt hij. “We hebben de regio een nieuwe identiteit gegeven.” De gemeente Woensdrecht was enthousiast dat die naam nu weerklank vond in de omgeving, maar zocht naar een manier om de streek in de wijdere wereld te promoten. De Weert opperde toen dat een geopark wellicht een mogelijkheid was. “Dat Unesco-stempel is natuurlijk een lokkertje. Dat is mondiaal bekend en geeft een zeker cachet”, zegt hij.

De Schelde als blauwe draad

Al snel ontdekte hij dat De Brabantse Wal veel te klein was. Om aanspraak op de UNESCO-titel te maken, moet je zeker veertig aansprekende geologische plekken in huis hebben. Toen ontstond het idee de verdronken dorpen die aan de voet van De Brabantse Wal liggen erbij te betrekken. Een ambtenaar van de provincie Noord-Brabant legde contact met de provincie Zeeland, waar ook dorpen en zelfs een stad – Reimerswaal – in het water verzonken zijn. De Nederlandse provincies dachten samen: als de rode of liever blauwe draad nemen we de Schelde. Die is altijd het verbindende element in dit gebied geweest en stroomde langs De Brabantse Wal voordat de rivier zich verlegde richting Westerschelde.

Zo geschiedde. West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Antwerpen liepen warm voor het idee. Een multidisciplinair team van wetenschappers uit beide landen bakende het gebied af waar de getijdewerking van de Schelde haar invloed doet gelden en bracht alle geologische en cultuurhistorische troeven in dit 5.500 vierkante kilometer grote gebied in kaart.

Niet alleen de natuur, ook de cultuurhistorie heeft een centrale plek in de plannen. De interactie tussen mens en geologie is het meest onderscheidende kenmerk van de Scheldedelta, zo is te lezen in het bidboek waarmee het geopark zich kandidaat stelde. Er is volop aandacht voor hoe de mens de natuur naar zijn hand zette en voor erfgoed als waterlinies, getijdemolens en steenbakkerijen. Musea aan beide zijden van de grens hebben elkaar door het project leren kennen. Zo hebben de mensen die het museum Water en Woord in Sint-Amands aan het ontwikkelen zijn (dat niet geheel onomstreden is omdat het Emile Verhaeren Museum ervoor moet wijken) volop contact met de medewerkers van het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk.

Ook met kunstprojecten trachten de initiatiefnemers rode draden door het gebied te trekken. Kunstenaar Rem van den Bosch plaatste voor #herecomestheflood overal beelden die laten zien hoe hoog de vloed kan komen als het de dijken breken. Redacteur en vormgever Klaas van der Veen wandelde 593 kilometer door het gebied en tekende in tekst en beeld sfeervolle impressies op in het boekje Hier stroomt schoonheid.

Delta bekt beter

Het geopark mag de naam Schelde Delta dragen, eigenlijk is het helemaal geen delta maar een estuarium. “Een delta is een gebied waarvan de geologische kenmerken worden gedefinieerd door het water dat uit het land komt, bij een estuarium is het de zee die de geologie vormgeeft”, legt Ludwig Caluwé uit, tot voor kort gedeputeerde in Antwerpen en strategisch adviseur van het geopark. “Ons Scheldegebied heeft zijn vorm en blijft zijn vorm krijgen door de vloed die dagelijks het land in komt.”

Door de Deltawerken die Zeeland na de watersnoodsramp van 1953 tegen de zee beschermen is de naam “delta” ingeburgerd. De Nederlanders vonden het daarom beter daaraan vast te houden. “Wij zijn daarin meegegaan omdat we wel begrepen dat die naam een marketingtool is”, zegt De Vries. “Als Belgen voor iets naar Nederlanders opkijken is omdat ze dingen heel goed kunnen vermarkten. Het bekt internationaal beter.”

Projectleider Gitte de Vries: ‘Als Belgen voor iets naar Nederlanders opkijken is omdat ze dingen heel goed kunnen vermarkten’

In de kleine tien jaar dat ze aan de kandidaatstelling voor geopark werken, hebben de betrokken partners aan beide zijden van de grens elkaar met vallen en opstaan beter leren kennen en begrijpen, zegt De Vries. “Nederlanders zijn heel goed in: wat gaan we doen, hoe gaan we dat aanpakken? Belgen zijn vaak bezig met: ja maar ja, van waaruit vertrekken we en wat betekent dat concreet? Langetermijnplannen vinden ze dromerig, terwijl de Nederlanders de Belgen met hun details kneuterig vinden. Het is soms heel moeilijk om te blijven luisteren, elkaar te begrijpen en samen te blijven kijken naar hetzelfde punt waar je naartoe wil.”

Het bredere plaatje

De Brabantse Wal, waar het plan ontkiemde, was onlangs volop in het nieuws, toen de Raad voor Vergunningsbetwistingen een stokje stak voor de ethaankraker van Ineos in de haven van Antwerpen. De Raad sprak zich uit in een door de provincie Noord-Brabant aangespannen zaak. Die vreest dat de al zwaar door stikstof belaste Brabantse Wal zal lijden onder de stikstofuitstoot van Ineos.

In het bidboek zijn woorden als stikstof en PFAS niet te vinden, terwijl de Schelde toch kampt met een stevige vervuiling met die haast niet afbreekbare chemische stoffen. Dat is een bewuste keuze, legt De Vries uit. “De bedoeling is om uit die kortere-termijn netelige problemen te blijven. UNESCO richt zich op de langere termijn en wil met het label zorgen dat mensen zich opnieuw betrokken voelen bij het stukje aarde waarop ze wonen, werken en recreëren en er ook meer kennis over hebben. Het gebied is altijd al heel getijde- en watergevoelig geweest. Door verhalen daarover te vertellen willen we het terug bij de mensen brengen en zorgen dat ze daarin hun rol opnemen.”

Om de plannen verder te ontwikkelen, gaf Interreg onlangs een flinke subsidie aan het project (Be)Leefbare Schelde. “Dat maakt het mogelijk investeringen te doen”, legt Mariebelle Deceuninck uit, die vanuit de provincie West-Vlaanderen bij het geopark betrokken is. “Aan een UNESCO-label zitten geen fondsen vast. Dankzij Interreg kunnen we bijvoorbeeld de verhaallijn klimaat van alle tijden brengen. In ons natuurpark Het Zwin richten we ons vooral op flora en fauna. Nu kunnen we ook teruggrijpen op het verhaal leven met het water. In de twaalfde eeuw waren er al enorme dijkbreuken en overstromingen. Het water was veel krachtiger, maar de mens is daar ook altijd mee omgegaan. Daar willen we meer duiding bij geven, zodat we ook het bredere plaatje van het klimaat kunnen schetsen en inspiratie kunnen bieden.”

Geestelijke vader Willem de Weert: ‘UNESCO-geologen zijn wel wat natuurspektakel gewend en moesten ervan overtuigd worden dat we hier in een totaal ander geopark zitten’

De Scheldedelta is wereldwijd een van de meest kwetsbare gebieden voor klimaatverandering waar ook nog eens zeer veel mensen wonen. “Ik denk dat het straks het meest dichtbevolkte park van de wereld is”, zegt Willem de Weert, “met heel veel economische activiteit en stedelijke bebouwing." Afgelopen juli leidde hij twee evaluatoren van de UNESCO rond door de Brabantse Wal. “Het waren twee geologen, een uit Duitsland en een uit IJsland. Die waren wel wat natuurspektakel gewend. En dan moet je gaan uitleggen dat een steilrand van twintig meter hoog in ons land al bijzonder is. Ze moesten er wel van overtuigd worden dat we hier in een totaal ander geopark zitten dan de meeste.”

Dat dit gelukt is, vervult hem met trots. “Het is een zaadje dat je geplant hebt en dat uiteindelijk een volwassen boom is geworden.”