Kunsthistorica Gerdien Verschoor vindt schoonheid en humor in broze verkleedminiatuurtjes uit de zeventiende en achttiende eeuw.

Tijdens mijn laatste minuut op de roeimachine herken ik haar onmiddellijk als ze de sportschool binnen komt lopen: Y. Ditmaal draagt ze een fantastisch grasgroen hoedje, gecombineerd met een nepbontjackje in dezelfde kleur. Besmuikt kijk ik naar mijn eigen flodderige joggingbroek en eeuwenoude T-shirt waarin ik mijn kilometers roei. Even later staan we buiten. “Hoeden?”, zegt Y., als ik haar bewonderend aanspreek over het dopje op haar hoofd. “Ik heb er 250! Je moet het leven toch blijven vieren. Want, laten we eerlijk zijn – oud worden is geweldig, maar oud zijn is een heel ander verhaal. Al ben ik vorig jaar nog met A. naar Rome gefietst.” In stilte maak ik een snelle rekensom – Y. moet rond de tachtig zijn. Het leven blijven vieren met 250 hoeden, dat wil ik ook.

Wie dat ook wilden, waren bepaalde grappige figuren in de zeventiende en achttiende eeuw. Ik had ze nog nooit gezien, de “verkleedminiaturen”, maar tref ze kort na mijn ontmoeting met Y. aan in een Facebookbericht van kunsthistorica Maaike Dirkx. Een wat sikkeneurig uitziend heertje kijkt me aan vanaf het scherm, een heertje met een snorretje, een sikje en een scheiding in het midden.

Verkleedminiatuur © Nationalmuseum Stockholm, via Maaike Dirkx

Hij wordt vergezeld van een hele serie kostuums en accessoires die je over zijn beeltenis heen kunt leggen en waarmee je hem kunt aankleden zoals we dat vroeger deden met onze papieren poppen: een tulband met een veer en een Oosters gewaad; een lauwerkrans en een kostuum met een molensteenkraag, een mijter en een bisschopskleed, compleet met bisschopsstaf. In Frankrijk werden dit soort verkleedminiaturen wel metamorphoses genoemd, en er wordt wel gedacht dat de miniaturen ook historische gebeurtenissen of bijzondere intriges uitbeeldden.

De verkleedminiaturen waren een rage maar zijn nu zeldzaam: ze werden vervaardigd uit zeer kwetsbaar materiaal en bovendien werd er waarschijnlijk intensief mee gespeeld – het waren eerder gebruiksvoorwerpen dan kunstwerken. Naar schatting bevinden zich in musea wereldwijd nog zo’n 45 exemplaren, zowel mannelijke als vrouwelijke varianten. Soms zijn op de portretjes historische figuren weergegeven. In het Speelgoedmuseum in Deventer bevindt zich een miniatuur waarin we volgens het museum mogelijk Louise Henriëtte van Nassau (1627-1667) zien, de oudste dochter van stadhouder Frederik Hendrik en Amalia van Solms. In de verkleedminiaturenwereld heeft ze een tweelingzusje, dat zich in het LACMA (Los Angeles) bevindt.

Naar schatting bevinden zich in musea wereldwijd nog zo’n 45 exemplaren, zowel mannelijke als vrouwelijke varianten

Een bijzonder mooi en grappig exemplaar vind ik op de website van het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston. Volgens dit museum waren de verkleedminiaturen als kinderspeelgoed bedoeld, maar dan is dit exemplaar wel in een bijzonder luxueuze versie uitgevoerd. Ze is opgeborgen in een verguld leren boekomslagje, dat met geometrische patronen en wijnranken is versierd. Als je het opent, zie je aan beide zijden een ovalen uitsparing met links het op koper geschilderde miniatuur – in dit geval een jongedame met ontblote borsten. In de uitsparing aan de rechterkant zijn wel 24 verschillende fantasiekostuums te vinden, allemaal voorzien van een hoofddeksel, haardracht, masker, of een bijzondere accessoire.

Verkleedminiatuur in een verguld leren boekomslagje © Isabella Stewart Gardner Museum

Hoe grappig moet het zijn geweest om de jongedame te kunnen omtoveren tot koningin (met kroon en scepter), leeuw of Hollandse koopman met snor en molenkraag! En dat sloot wellicht weer aan bij een ander modeverschijnsel: tijdens een gemaskerd bal kon je als dame uit de hogere kringen gerust als heer je opwachting maken.

De miniaturen, meestal zo’n vijf centimeter hoog en vier centimeter breed, en de bijbehorende garderobes zijn gemaakt met een bijzonder verfijnde techniek. De portretjes zelf werden doorgaans uitgevoerd in olieverf op koper. De kledingstukken en accessoires werden met een dekkende verf geschilderd op een heel dun transparant mineraal – mica, dat ook wel talk werd genoemd.

Verkleedminiatuur van omstreeks 1650 © Lacma

De ‘talkjes’ kwamen in maat en vorm precies overeen met de miniatuur, en wanneer je ze over het oorspronkelijke portretje heen legde, transformeerde dat met een nieuw kostuum, een andere haarstijl of een bijzonder hoofddeksel tot een geheel andere persoonlijkheid. Sommige miniaturen gingen van wel twintig verschillende talkjes vergezeld, variërend van modieuze kleding uit die tijd met bijpassende accessoires tot exotische fantasiekostuums en koninklijke en religieuze kledingstukken.

Wenceslaus Hollar, Winter, 1643-1644 © Met Museum

Er leek een bijzondere voorliefde te zijn voor hoofddeksels en daarin laten de talkjes dan ook een enorme variatie zien: hoeden, sluiers, maskers, veren, helmen, mutsen en petten. Mogelijk dienden de prenten van Wenceslaus Hollar (1607-1677) als voorbeeld voor de makers van de verkleedminiaturen. Hollar was een van de grootste prentkunstenaars van de zeventiende eeuw en stond bekend om de ongelofelijke verfijning waarmee hij details van kapsels en kleding kon weergeven. Dat moet een geweldige inspiratiebron zijn geweest.

Als ik van de sportschool naar huis fiets, kom ik vier meiden tegen met rode hartvormige hoeden op het hoofd, donzen vleugels op hun schouders, en rood-wit gestipte jurken en kousen aan. Gezamenlijk duwen ze een met rozen versierde kinderwagen voort, met blikjes bier gevuld. Ik realiseer me dat het carnaval is begonnen.

Met dank aan speelgoedhistorica Christine Sinninghe Damsté en aan Maaike Dirkx voor haar Facebookbericht over het verkleedminiatuur uit het Nationalmuseum Stockholm alsmede haar Facebookvrienden die het bericht van commentaar voorzagen.