Twee expo’s in Gent illustreren het belang én de actuele betekenis van Frans Masereel

Uit twee tentoonstellingen in Gent blijkt dat het werk van de vijftig jaar geleden overleden houtsnijkunstenaar Frans Masereel actueel en relevant is gebleven. Ook vandaag inspireert hij nog nieuwe kunstenaars en activisten.

Het is erg toepasselijk dat het Museum voor Schone Kunsten Gent dit jaar uitpakt met een grootse tentoonstelling met werk van Frans Masereel. Hoewel hij in Blankenberge werd geboren in 1889 en hij tijdens zijn leven door twee wereldoorlogen noodgedwongen uitweek naar Zwitserland en Frankrijk, beschouwde Masereel zichzelf als “ne Genteneire”. Zo omschreef hij zichzelf in de televisiereportage Ten huize van die in 1961 werd gemaakt door Ast Fonteyne, vanuit zijn huis en atelier in Nice.

Het was Masereel zijn wens om in Gent begraven te worden, hij kreeg zijn laatste rustplaats op het Campo Santo in Sint-Amandsberg. Na zijn overlijden op 3 januari 1972 in een ziekenhuis in Avignon werd zijn lichaam overgebracht naar Gent. In het MSK, waar nu zijn tekeningen, prenten en houtsneden hangen, was er vijf dagen later een rouwplechtigheid die werd bijgewoond door tal van kunstenaars en hoogwaardigheidsbekleders, zowel uit het Westen als wat indertijd het Oostblok werd genoemd.

Frans Masereel. In woord en beeld heet de expositie die nog tot 5 juni loopt in het MSK. Dat museum heeft in de loop der jaren honderden werken van Masereel verzameld en verwacht binnenkort nog een belangrijke toevoeging, “uit onverwachte, literaire hoek”, dixit directeur Manfred Sellink. Die nadruk op beeld én woord is op het eerste gezicht merkwaardig, omdat Masereel juist géén woorden nodig heeft om zijn verhaal te vertellen. Dat blijkt duidelijk uit het pronkstuk van deze expositie, de originele pen- en penseeltekeningen van Mon Livre d’Heures, het “getijdenboek” met 167 houtsneden dat in 1919 verscheen. Masereel doet er verslag van een fictieve, overvolle dag uit zijn leven, maar eigenlijk vat hij met dat werk op aangrijpende wijze de geest van die tijd.

Er spreekt levensvreugde uit, optimisme na het einde van de Eerste Wereldoorlog, maar ook kritiek op de samenleving die een eeuw na de publicatie van dit boek nog steeds actueel is: Masereel toont racisme, seksisme, de vervreemding en het harde leven in een drukke stad, zelfs milieuvervuiling. In zijn houtsneden overheerst het zwart, wat wijst op een donkere wereld en een donker wereldbeeld, maar toch gloort er veel menselijkheid en soms licht optimisme in door. Mon Livre d’Heures betekende de grote doorbraak van Masereel, zeker in Duitsland, waar het als Mein Stundenbuch verscheen met een voorwoord van de latere Nobelprijswinnaar Thomas Mann.

Waarom dan toch “woord en beeld”? Het MSK heeft de tentoonstelling opgebouwd rond zes grote thema’s uit het werk van Masereel en laat de kunstenaar zelf en paar tijdgenoten daar commentaar bij leveren. Die tijdgenoten waren vooral schrijvers zoals Romain Rolland en Stefan Zweig, of zijn Duitse uitgever Kurt Wolff. Want Masereel was geliefd in literaire kringen en vertoefde zelf graag onder schrijvers.

De thema’s zijn Ritme; Gek Verhaal; De Stad; Oorlog en Vrede; Kleine Man, Grote Wereld; Levenslust. Die vatten perfect het werk samen van Masereel, die naast een pionier in de houtsnijkunst ook blijvende bekendheid geniet als een overtuigde pacifist, internationalist en een geëngageerde strijder voor rechtvaardigheid en gerechtigheid. Het is niet noodzakelijk om te genieten van Masereels kunst, maar het helpt wel om te zien hoe Masereel als pacifist en humanist in het leven stond. De bundeling van zijn werk volgens thema laat tegelijk toe om de evolutie van Masereel te tonen als kunstenaar, want naast het vroege werk uit de jaren tien en twintig van de vorige eeuw zijn er ook tekeningen en schetsen voor schilderijen te zien uit de jaren vijftig en zestig.

Vriendschappen

Masereel illustreerde het werk van vele literaire grootheden – van William Shakespeare over Charles De Coster tot Emile Zola en Charles Baudelaire – maar ook van tijdgenoten als Mann, Zweig of Hemingway. Met sommige schrijvers, zeker degenen die hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in ballingschap in Zwitserland leerde kennen, zoals Zweig en Romain Rolland, zal Masereel een blijvende en diepgaande vriendschap opbouwen.

Het mooist gedocumenteerd is zijn jarenlange kameraadschap met de Oostenrijks-Joodse schrijver Stefan Zweig, die Masereel als twintiger leerde kennen. Die verwantschap tussen beiden en de bewondering en genegenheid van Zweig voor Masereel als kunstenaar en mens, zijn treffend in beeld gebracht in een veel kleinere maar even interessante tentoonstelling in het Gentse AMSAB-ISG, het instituut voor sociale geschiedenis.

AMSAB-ISG verweeft de vriendschap van Zweig en Masereel mooi met die met Léon Bazalgette, een Franse vertaler die onder andere het werk van Walt Whitman vertaalde. Naast vele brieven en andere correspondentie tussen de drie heren bevat de expositie ook foto’s, beelden uit tijdschriften en illustraties die Masereel maakte voor de boeken van Zweig en de vertalingen van Bazalgette.

Maar de ware schat zijn de houtblokken die het AMSAB-ISG kon verwerven, een unieke verzameling waarvan lange tijd werd gedacht dat ze was vernietigd door de nazi’s. Maar een deel van de houtblokken werd teruggevonden in de kelders van de naoorlogse uitgever van Masereel in Zürich en kwam via zijn biograaf Joris Van Parys bij het AMSAB-ISG terecht.

Sommige van die houtblokken en de bijbehorende galvano’s (metalen kopieën van de houtblokken die minder snel slijten dan het origineel) zijn hier voor het eerst te zien. Heel bijzonder zijn twee houtblokken uit Mon Livre d’Heures. Het zijn precies de twee werken die bij de herdruk van het boek vanaf de jaren twintig werden weggelaten omdat ze ongeschikt werden geacht voor een groot publiek, waardoor die edities nog maar 165 in plaats van 167 werken tellen.

Net als de ruimere expositie in het MSK toont deze tentoonstelling de kracht van het ogenschijnlijk eenvoudige werk van Masereel. Ook mooi is dat hier de reportage die Ast Fonteyne maakte voor Ten huize van integraal is te zien, waarbij Masereel met zijn beiteltjes toont hoe hij een houtblok bewerkt tot een kunstwerk. De reportage is te bekijken via dit artikel van VRT NWS.

Inspiratiebron

De krachtige uitstraling van Masereels werk blijft illustratoren inspireren. In de VS, waar zijn werk lange tijd een geheimtip bleef voor insiders, wordt hij nu algemeen erkend als een van de grondleggers van de graphic novel. Eric Drooker (die geregeld covers maakt voor The New Yorker) en Art Spiegelman (bekend van de politieke satire Maus uit 1991), twee van de bekendste graphic-novelauteurs, verwijzen naar Masereel als hun voornaamste inspiratiebron. Maar ook de intro van het VRT-programma Winteruur, of het werk van illustrator Cyprian Koscielniak, die werkt voor kranten als NRC en Frankfurter Allgemeine, is duidelijk geïnspireerd door Masereel.

Die blijvende inspiratie blijkt ook uit het boek L’Idée. Verbeeld de toekomst, dat in 2021 verscheen naar aanleiding van het vijftigjarige bestaan van het Masereelfonds, een progressief, onafhankelijk cultuurfonds. Het Masereelfonds lanceerde een open oproep aan kunstenaars en burgers om hun ideeën voor de toekomst vorm te geven, in woord en beeld.

Auteurs als Gerda Dendooven of Delphine Lecompte schrijven er neer hoe ze geïnspireerd blijven door Masereel, en het boek bevat werk van tientallen grafici en cartoonisten, onder andere uit het collectief The Cartoonist van Marec. Het sociaal bewogen activisme van Masereel wordt naar deze tijd vertaald door stemmen als Steven Vromman, Milo Rau, Frederik Sioen, Dominique Willaert of Hinde Oudaha. Net als de tentoonstellingen in Gent bewijst dit boek dat zowel de kunst als de pacifistische en sociale ideeën van Masereel nog zeer actueel zijn.

Frans Masereel. In woord en beeld in het MSK loopt nog tot 5 juni, De vriendschap – Masereel, Bazalgette en Zweig in het AMSAB-IG is nog te zien tot 28 augustus.

Auteur Dirk Vandenberghe verzorgde de eindredactie van het boek L’Idée. Verbeeld de toekomst, dat bij EPO verscheen naar aanleiding van vijftig jaar Masereelfonds.