kunst

Theatermakers Simme Wouters en Jasper Stoop eren de kwetsbare mens met een piepende kopieermachine

De mensheid is zoekend, vervangbaar en wankel in het filosofische theater van Simme Wouters en Jasper Stoop. Dit Vlaams-Nederlandse duo brengt het tragische kopieerapparaat, de ridder zonder zwaard en de goochelaar die aan zichzelf wil ontsnappen op de planken. Maar noem hun werk niet absurd: ‘We waken strikt over de interne logica van onze surrealistische wereld.’

Ze kwamen elkaar tegen op de Amsterdamse Toneelschool: de Vlaming Simme Wouters (1997) en de Nederlander Jasper Stoop (1996), theatermakers in opmars. Wouters studeerde in 2019 af met zijn zelfgeschreven voorstelling De man die per ongeluk het grote verdriet had ingeslikt, een romantisch-absurde fabel waarin een nauwgezet observerende Wetenschapper de confrontatie aangaat met De Chaos – een zwerver met een grote baard – die bij hem rondhangt op het plein. Hij won er de Top Naeff Prijs voor beste afstudeerstuk mee. Een jaar later deed Stoop dat dunnetjes over met dezelfde prijs voor zijn afstudeervoorstelling De worm in het zijn (met Teun Donders). Die bood een kijkje in het leven van zeven mensen die niet meer meedraaien in de gehaaste wereld van vandaag.

Sinds dit voorjaar kun je de hoorspelversie beluisteren van Het nut van Edo Dompelmans, een stuk dat Stoop en Wouters samen maakten in 2023, dat meerdere reprises kreeg en ook in boekvorm werd uitgegeven. Het speelt zich af in een tweedehandswinkel die een toevluchtsoord vormt voor afgedankte apparaten. De uitbater, ene Edo Dompelmans, voelt zich verwant met die overbodige fabricages. Hij vertelt ons zijn levensverhaal. Over hoe hij ooit werd vergeten tijdens een schoolreisje. Hoe hij toen zijn roeping vond als astronaut. En hoe hij voor het eerst gewichtloosheid ervoer. Dat kwam door meneer Bodart, een invalleraar op de middelbare school die weigerde het handboek te volgen en leerlingen voor zichzelf leerde te denken. “Schrijf op: verboden aantekeningen te maken!” Streberige regelfetisjisten en bemoeiallen als Martha en Wilfred hielpen dat geluk om zeep en zetten Edo weer met beide benen op de grond.

Als Simme Wouters zelf een afgedankt apparaat in een kringloopwinkel moest worden, dan zou hij kiezen voor een printer die mooie teksten afdrukt: “Je probeert toch jezelf te blijven in zo’n apparaat.” En Jasper Stoop? “Een platenspeler.” Die keuze past perfect bij deze opkomende theatermakers die elkaar vonden in een gedeelde liefde voor taal en muziek. Met dien verstande dat ze allesbehalve kopiëren, maar juist zelf hun inventieve teksten en originele muziek fabriceren. Daarnaast delen ze een filosofische inslag en een voorliefde voor surrealistische werelden. En voor wat níét wordt uitgesproken. Stoop: “Een groot geluk van deze relatie is ook dat veel dingen vanzelfsprekend zijn en vanzelf gebeuren.”

Verstopt in een verhuisdeken

In het Theaterjaarboek 2023-2024 roemden critici Het nut van Edo Dompelmans onder meer als voorstelling met de beste nieuwe muziek. Daarnaast werden ook de scenografie van Lisanne Bovée en het spel van Jasper Stoop en Simme Wouters tot het beste van het jaar gerekend.

Dat is meer dan terecht: de vermakelijke veelkleurigheid van de virtuoze monoloog in een sobere setting geeft alle ruimte aan de literaire kwaliteit van de tekst én aan de fantasie van de toehoorder om zich het verhaal in te beelden. De apparaten – op tafelpootjes geplaatst en in verhuisdekenhoezen gestoken – zoemen, pruttelen of lichten op en spreken zo soms een poëtisch woordje mee. En ze sporen de kijker aan om oog en oor te hebben voor details. Zoals het houten pootje van meneer Bodart. Of de twee muzikanten die in het decor verstopt zitten, gecamoufleerd in bij het decor passende verhuisdekenoveralls.

Maar de ruggengraat van het stuk zijn het plezier en de souplesse waarmee Simme Wouters en Jasper Stoop met taal en muzikaliteit spelen. Er zijn de gortdroge haiku’s van Edo’s vader die spaarzaam woorden wisselt met zwijgzame stamgasten aan de toog. Er is de monoloog van Edo die tot een dialogue intérieur uitgroeit: een lyrisch-muzikaal steekspel van bod en tegenbod tussen Edo en Martha om een kruimeldief die niet te koop is. Er is het relaas over het dwangmatig reproduceren van andermans ideeën, dat begeleid door de piepende kopieermachine overgaat in een soort rap op twee repetitieve bastonen over het meten van nut. Na het invallen van de accordeon mondt dit als een aanzwellende golf uit in een hartenkreet van een chanson over het verdwijnen van de vervangbare mens: van de flierefluiter en de parelvisser tot de fietsenmaker en de onruststoker. Het laat zich horen dat Stromae, Jacques Brel en Nina Simone als inspiratiebronnen golden. Maar in hun liederlijke vertelling weerklinkt ook het dartele anarchisme van Toon Tellegen.

Met als ondertitel Een ode aan de vervangbare mens vormt Het nut van Edo Dompelmans het middenpaneel van een drieluik dat Wouters en Stoop maken onder de vleugels van het legendarische theatergezelschap Orkater, onderwerp: de kwetsbaarheid van de mens. In 2021 debuteerden ze met De dingen die begraven liggen. Een ode aan de zoekende mens. Dat stuk gaat over een dolende ridder op zoek naar zijn zwaard. Momenteel werkt het duo aan het derde deel, De grote Ricardo, dat volgend jaar op de planken wordt verwacht en Een ode aan de wankele mens brengt, met een goochelaar die aan zichzelf wil ontsnappen.

Roadtrip zonder wegbeschrijving

Net als Het nut van Edo Dompelmans werd debuutstuk De dingen die begraven liggen enthousiast ontvangen. Een dolende ridder – in een stoffen harnas versierd met prachtige borduursels – gaat daarin op een onafzienbare zandvlakte op zoek naar zijn verloren zwaard. In plaats daarvan vindt hij een man met een metaaldetector die – verlangend naar rust en stilte – wil verdwijnen. De twee sluiten een deal: als Detectorman het zwaard helpt te vinden, zal de ridder hem daarmee doden. Het vormt het vertrekpunt voor een absurd-filosofische, surrealistische en muzikale roadtrip zonder wegbeschrijving. De Volkskrant loofde het “bekoorlijk sprookje” als een “heerlijk associatief discours over zaken als de zin en zinloosheid van het bestaan, met fijne woordgrappen en vondsten” en wees toen ook al op het “aanstekelijk spel, opzwepende muziek en de fraaie vormgeving van Lisanne Bovée”. Theaterkrant loofde de “uitmuntende toneeltekst, die zeker een plaats verdient als repertoirestuk” en riep Wouters uit tot “de nieuwe Nederlandstalige Beckett”.

Het duo snapt wel waar de vergelijking met Samuel Beckett vandaan komt. Stoop: “Net als bij Wachten op Godot draait het om twee mannen die vastzitten in een eindeloze zandvlakte. De ridder die in een existentiële crisis zit en de detectorist die zichzelf heeft ingegraven. Waarbij de conclusie is dat het leven nooit loopt zoals gehoopt, dat je niet vindt wat je zoekt, maar ondertussen wel blijft spoorzoeken.”

Met Het nut van Edo Dompelmans zitten ze volgens Wouters alweer op een iets ander spoor. “Absurdisme is een term waarvan ik bijna niet meer weet wat die nou precies inhoudt.” Stoop moet heel hard lachen om het absurde in die observatie, die tegelijk tekenend is voor de existentieel-filosofische toon die het duo in hun voorstellingen aanslaat. Wouters vervolgt: “Beckett-absurdisme zit dicht bij de gedachte van Camus dat het absurd is om te leven. Maar als in cabaret iets absurd wordt genoemd, gaat het eerder om een verzamelnaam voor alles wat gek of onlogisch is. Dan vallen er opeens twee kamelen uit de lucht. Van dat soort consequentieloos effectbejag proberen we weg te blijven door de interne logica van onze surrealistische wereld strikt te bewaken. Ik denk dat wij ondertussen meer richting magisch-realisme zijn opgeschoven. In De dingen die begraven liggen zag je de zinloosheid van het leven in alles terug. De personages waren emblematisch, zonder specifieke achtergrond. Ze hadden geen jeugd in Amsterdam, geen zwijgzame vader. Het nut van Edo Dompelmans staat ook wel met één been in die traditie, maar zijn wereld lijkt al meer op de onze: er is een schoolreisje en een antiquair om de hoek. We zetten nu meer het vergrootglas op de ongerijmdheden binnen die herkenbare wereld.”

Voor de invulling van die wereld putten ze uit hun eigen leven en omgeving. Stoop: “Meneer Bodart is gebaseerd op een buurman die zo heette, maar ook op een docent die zo handelde. En Simme is zelf een keer vergeten aan zee.”

Filosofische worsteling

Wouters en Stoop vertrekken in hun verhalen steeds vanuit een filosofische vraag die niet hardop wordt gesteld, maar vorm krijgt in de handelingen van een personage, dat zijn worsteling daarmee zichtbaar maakt.” Wouters: “Als Edo zegt nog liever in een apparaat te veranderen dan failliet te worden verklaard, kiest hij ervoor om niet nuttig te willen zijn volgens de definitie van nut in deze wereld. Hij wil niet economisch denken zoals betweterige Martha en spastische Wilfred. Maar je hoort hem nooit iets zeggen in de trant van: het rendementsdenken van deze tijd doet ons de das om en laat geen ruimte over voor schoonheid en kunst.” Stoop: “Dat is te plat en concreet. We willen mensen juist tussen de regels laten lezen.” Wouters vult aan: “Kunst maken die níét nuttig is. Een zeer zorgvuldig vormgegeven mogelijkheid tot escapisme bieden.”

Vanwege die wens is het tenenkrommend dat juist Orkater (dat Stoop en Wouters onderdak biedt) als gevolg van datzelfde rendementsdenken door het Fonds Podiumkunsten is geschrapt van de lijst gezelschappen die nog op overheidssteun mogen rekenen voor de periode 2025-2028. De Nederlandse theaterpers wees Orkater (naast Het Nationale Theater) nog aan als beste gezelschap van het afgelopen theaterseizoen. Mede dankzij Het nut van Edo Dompelmans. Dankzij een particuliere cultuursubsidie (3,6 miljoen euro afkomstig van de Hartwig Foundation) kan Orkater de komende jaren wel verder.

Toeval of niet: het allereerste theaterstuk dat Stoop ooit zag, was van Orkater. Stoop: “Ik was vijftien jaar en was nog nooit in de Amsterdamse Schouwburg geweest. Mijn ouders hadden daar geen geld voor, maar de ouders van een vriend namen mij mee naar een voorstelling: Shakespeares Richard III door Orkater, met muziek van Tom Waits en Gijs Scholten van Aschat in de hoofdrol. Het decor was een muur. Telkens als er iemand stierf in het stuk, werd daar puin tegenaan gegooid. Ik dacht: wow, dit is echt vet!” Zo vet dat Stoop er als tweedejaars op de toneelschool mee aan de slag ging, in een gezamenlijk spelblok met onder meer derdejaars Wouters. “We gingen toen met nog vijf zes anderen Risjaar Modderfokker den derde van Tom Lanoye spelen.”

Dat de derde voorstelling waaraan ze nu werken De grote Ricardo heet, is volgens de makers stom toeval. Weer Richard? En weer over een gevecht om heerschappij? Stoop: “Absoluut niet. Deze Ricardo zou wel de heerser over zijn eigen leven willen zijn, maar dat blijkt al niet haalbaar.” Wouters: “Het gaat om de wankele mens, om leren omgaan met onbalans. Over een goochelaar die aan het leven probeert te ontsnappen, die alles de hele tijd een stap voor probeert te zijn. Maar dat gaat natuurlijk helemaal niet goed.”

Spelen in Vlaanderen

Een onbalans waar de makers zelf nog mee zitten, is dat ze graag ook een keer in Vlaanderen zouden spelen. Maar de grens tussen de Vlaamse en Nederlandse theaterwereld blijkt, ondanks de nodige pogingen daartoe, lastiger te slechten dan gedacht. Stoop: “Toen De dingen die begraven liggen tijdens de lockdown in Nederland in première ging, hebben we vanuit België wel bussen ingelegd als we in Breda of Den Bosch speelden. Vanwege de anderhalve meter had je dan met zestig mensen een zaal uitverkocht.” Wouters: “Toen ik mijn vader vertelde dat we in Tilburg speelden, heeft hij gevraagd om een extra voorstelling in te plannen: dan zouden ze met zestig Vlamingen komen. Zo is geschied.” Stoop, grinnikend: “We zouden dus ook in Antwerpen goed verkopen omdat dan sowieso de hele familie, alle schoolvrienden en kennissen van Simme uit Antwerpen komen kijken.”

En misschien schuift dan – naast die ene Bodart-achtige docent die leerlingen als Wouters buiten schooltijd maandelijks een theaterstuk liet zien – ook wel de “pannenkoek van een directeur” aan, de man die zoekende leerlingen meegaf: “Doe maar economie, daarmee kun je alle kanten uit.” Wouters, met gezaghebbende stem: “En ga daarna maar sociaaleconomische wetenschappen studeren, dan kun je je hele leven nog alles doen.” Terug naar zijn eigen stem: “Dan hoef je dus nooit te kiezen en word je manager of zo. Zo kun je twintig jaar lang zeggen: hierna kan ik nog alle richtingen uit. Maar dan word je op een ochtend wakker en denk je: oei, nu kan ik nergens meer heen. Omdat ik nooit heb gekozen.”

De grote Ricardo is in Nederland te zien vanaf 5 maart 2026. Tickets zijn al te koop. Het Nut van Edo Dompelmans is te beluisteren via Orkater Podcasts op Spotify. De theatertekst, geschreven door Simme Wouters, is verkrijgbaar via itfb.nl. 

• Orkater
• Theater