literatuur recensie

Met ‘Op een andere planeet kunnen ze me redden’ zoekt Lieke Marsman zin in zinloos lijden

In haar essaybundel onderzoekt Lieke Marsman hoe te leven met een ongeneeslijke ziekte. Via God, kwantummechanica en buitenaardse wezens vindt ze hoop, tegen wil en dank.

Van de belangrijkste gebeurtenissen in ons leven verwachten we dat ze ergens toe leiden, zo begint Lieke Marsman (1990) haar essaybundel. Maar wat als ze dat niet doen? Wat als er geen redding, oplossing of catharsis meer mogelijk is? Haar ziekte zet haar atheïstische en rationele wereldbeeld op losse schroeven, en ook de westerse medische wetenschap, waaraan ze zich altijd had vastgeklampt, blijkt niet in staat een houvast te bieden wanneer ze te horen krijgt dat haar kanker ongeneeslijk is. Het dwingt haar verder te kijken dan wat ze kent. Ze richt haar blik op spirituele denkers, filosofen en buitenaardse wezens die haar helpen hoopvol te blijven leven ondanks haar op het eerste gezicht zinloze lijden en naderende dood.

Als weldenkend mens hoor je zinloos lijden aan het einde van je leven te willen voorkomen, merkt Marsman op. Maar wanneer ze tijdens een natte, mistroostige wandeling na haar “slechtnieuwsgesprek” ervaart hoe haar verdriet, “dat harder is dan ooit”, zachte randen, of misschien zelfs “een heel zachte kern” krijgt, en haar een plots besef overvalt van “een veel groter plan, waar wij mensen geen weet van hebben maar waar we wel op kunnen vertrouwen. God misschien”, durft ze die houding in vraag te stellen. Ze ontdekt dat niet de afwezigheid van lijden, maar de aanwezigheid van hoop, “hoe vergezocht en onrealistisch ook”, “de kwaliteit van het leven” – woorden die ze te pas en te onpas te horen krijgt in het ziekenhuis – bepaalt. Van daaruit vertrekt ze, op zoek naar kaders die deze aardverschuiving vorm kunnen geven.

Marsman voelt dat haar vroegere ideeën, “nu het er echt op aankomt”, ontoereikend zijn voor wat ze ervaart.  Dus begint ze te zwerven. Eerst verdiept ze zich in christelijke denkers – filosofen en dichters als William James, Simone Weil en Christian Wiman – en vindt in hun woorden en inzichten een manier om haar nieuwe overrompelende ervaring te plaatsen. Ze citeert en interpreteert haar christelijke inspiratiebronnen veelvuldig, maar doet dat nooit moralistisch of dogmatisch. Tot op het einde van haar essaybundel blijft ze zoeken en verder kijken zonder alles voor waarheid aan te nemen: het is “niet de wetenschap dat er een God bestaat, maar de wetenschap dat je het jezelf toestaat te geloven in dingen die je niet kunt toetsen”.

Uit haar onwetendheid, haar twijfel en haar vele “misschiens” spreekt een enorme levenskracht die haar in staat stelt hoopvol verder te leven. Door de “onttoverde wereld, een leven van leegheid, sleur, van onzinnige procedures en sociale conventies” achter zich te laten en zich “op het absurde [te] storten, dat [te] omarmen”, voelt ze zich gesterkt om tot het uiterste te blijven gaan. En dat ondanks de pijn, angst, eenzaamheid en gebrek aan begrip in de ziekenhuizen die onvermijdelijk met haar ongeneeslijk ziek-zijn samengaan.

Boeken over zulke ingrijpende momenten wenden zich vaak tot oosterse spiritualiteit. Dat doet Marsman niet, ze grijpt terug naar de aloude christelijke traditie en biedt daar een frisse blik op. Dat ze naar die roots terugkeert, kan op het eerste gezicht misschien als wat eurocentrisch afgeschreven worden. Maar het getuigt juist van lef: Marsman durft het vaak terzijde geschoven christelijke geloof te kneden tot iets eigens. Ze weet er haar persoonlijke ervaring met lijden en dood authentiek mee te verweven zonder in het particuliere te vallen. Dat komt ook omdat ze zich niet beperkt tot filosoferen over een geloof in het bestaan van (een) God. Buitenaardse wezens, bijna-doodervaringen, ufo’s en andere rationeel moeilijk verklaarbare verschijnselen passeren evengoed de revue.

Menige lezer zal de wenkbrauwen fronsen bij wat ze geconditioneerd is als nonsens en kwakzalverij te beschouwen. Toch slaagt Marsman er moeiteloos in je te confronteren met je – zo besef je – wel heel rationele en beperkte wereldbeeld. Ze opent grenzen die we onszelf steeds opleggen en weet zo onze blik te verruimen.  Haar geloofsopvattingen staan niet gebeiteld in marmer maar gedragen zich eerder “als golven die elkaar voortdurend tegenkomen en interferentiepatronen vormen”. En zo neem je stilaan ook een weifelende houding aan en word je “geen laser maar een zoeklicht”.

Haar essays zijn weldoordacht en bij momenten ontroerend. Marsman geeft niet alleen zichzelf, maar ons allemaal perspectieven die verder reiken dan de voor de hand liggende paden. Luister eens naar de verhalen van kinderen die zich een vorig leven kunnen herinneren. Lees eens de mystieke ervaringen van spirituele denkers. Kijk eens naar de wereld rondom je met de mogelijkheid dat er ook nog “een andere wereld” is. Erken eens dat “wetenschappelijke kennis nooit compleet is”, maar enkel de “kennis van nu” is. Daar spoort ze ons toe aan in een taal die raak en toch niet eenduidig is, eenvoudig en toch uitdagend, overtuigend en toch met ruimte voor “misschiens”. Met de nodige portie zelfrelativering weet ze een zwaar thema als de dood licht te benaderen en tegelijk diep te doorgronden zonder zich te verliezen in overmatige voetnoten of citaten.

De zes essays in de bundel worden afgewisseld met dagboekfragmenten die Marsman telkens impliciet verbindt met het voorgaande essay. Die fragmenten springen heen en weer in de tijd en tonen zo de vele facetten van haar ziekte, zonder dat de auteur daar heel concreet op ingaat. Dat maakt de dagboekuittreksels beklijvend en ontroerend, en laat ze boven het al te persoonlijke uitstijgen. Wel lijken de essays en de dagboekfragmenten bij momenten wat door elkaar te lopen. Zo bevatten de fragmenten soms beschouwingen die evengoed in een essay verwerkt hadden kunnen worden en zitten er enkele expliciteringen in die de geloofwaardigheid van het dagboekgenre ondermijnen. Moet je in je eigen dagboek expliciteren dat je geliefde “journalist met als specialisatie Oost-Europa” is? Door zulke toevoegingen is de meerwaarde van de combinatie soms wat zoek.

Toch geven de dagboekfragmenten vaak een extra laag aan de essays. Ze bieden een tegengewicht tegen de intellectuele, filosofische tocht die Marsman daarin onderneemt. Daar slaagt ze het best in wanneer ze ongefilterd het rauwe en pijnlijke van het ziek-zijn beschrijft. Ze toont het stervende lichaam, de aftakelende geest, de enorme kwetsbaarheid en eenzaamheid die met sterven gepaard gaan, het verlies van woorden en taal en het zoeken hoe vorm te geven aan het verlies van jezelf. Dat doet ze zonder medelijden op te wekken bij de lezer. Ze wil geen ongeneeslijk ziek paradepaardje worden dat aangespoord wordt door ramptoeristen: “Nee, nee, nee, ik ben hier dus niet kapot aan het gaan om jouw saaie rotleven per contrast wat meer glans te geven.” Integendeel, de dagboekfragmenten gaan dit effect voorbij en raken aan de kern van wat het betekent mens te zijn. Iedereen wordt op een gegeven moment geconfronteerd met de dood. De dagboekfragmenten sporen aan om die in de ogen te kijken en de blik dan verder te richten en zo “het zinloze te overschreeuwen”.

Op een andere planeet kunnen ze me redden is een essaybundel waar je stil van wordt en toch niet over kan zwijgen, die voorzichtig aftast en je toch genadeloos meesleurt, die pijn doet en toch getuigt van een enorme levenslust. Lieke Marsman heeft een indringend en noodzakelijk boek geschreven dat gelezen en herlezen moet worden, zodat we het volgende kunnen leren erkennen: “Doodgaan met hoop, hoe vergezocht en onrealistisch ook, is nog altijd beter dan hopeloos doorleven”.

Lieke Marsman, Op een andere planeet kunnen ze me redden, Pluim, Amsterdam, 2025, 200 p.

• essay
• Lieke Marsman
• recensie