Meer springplank dan terugblik: minstens een eeuw Constant Nieuwenhuys

De 101ste geboortedag van Constant Nieuwenhuys – op 21 juli 2021 – was de aanleiding voor een uitgebreid en langdurig feestprogramma. Daarin wordt niet alleen teruggekeken op het bijzondere oeuvre van deze Nederlandse kunstenaar, maar ook volop vooruitgekeken. Opvallend veel nieuwe en jonge makers zijn betrokken bij de exposities en andere activiteiten. Hoe gaan zij om Nieuwenhuys’ artistieke nalatenschap?

Een blauwe, fabrieksachtige constructie lijkt van bovenuit te barsten als een vulkaan. Daarvoor of daaronder – dat maakt het perspectief niet helemaal duidelijk – staat een hek. Op het gebouw zelf staan inktvlekachtige figuren waarvan sommige naar je lijken te zwaaien. Groeten uit New Babylon (1963) is een schilderij dat ik vrij goed ken sinds mijn stagetijd bij het Cobra Museum. Elke keer dat ik op locatie was, ging ik even naar het kunstwerk kijken. Indachtig de titel heb ik het altijd als een soort ansichtkaart gezien, verstuurd uit de fictieve toekomststad New Babylon.

Dat is ook de naam van het grootschalige, multimediale project waaraan Constant Nieuwenhuys (1920-2005) zich op artistiek vlak geheel wijdde van 1956 tot 1969, hoewel hij die fase in zijn werk pas officieel in 1974 beëindigde. In een grote hoeveelheid schilderijen, litho’s, sculpturen en nog veel meer verschillende media, schetste hij een toekomst waarin verborgen machines al het werk hadden overgenomen. Vervolgens hoefde de homo ludens – de spelende mens, een begrip van historicus Johan Huizinga – zich alleen nog te wijden aan het reizen en het speelse, continue veranderen van zijn omgeving. Uit het hele project spreekt een wederopbouwoptimisme, maar dan vertaald naar een utopische toekomst.

De spelende mens van de toekomst

Voordat hij zich op New Babylon toelegde, maakte Nieuwenhuys deel uit van de CoBrA-beweging en schilderde hij in de voor die beweging typische stijl die een soort mash-up was van Guernica-Picasso, het surrealisme van Miró en de beeldtaal van kindertekeningen. Oorlog was een terugkerend thema; de Tweede Wereldoorlog lag nog vers in het geheugen en vrij kort daarna werd er ook hevig gestreden in onder meer Vietnam en Korea. Zowel de vorm als de inhoud verschillen erg van New Babylon. Evenmin zie je dat project echt goed terug in de laatste fase van Nieuwenhuys’ werk, toen hij olieverfschilderijen maakt waarop de invloed van renaissanceschilders duidelijk terug te zien is; een aansluiting bij een Europese traditie waar CoBrA zich zo tegen had verzet. Tegelijkertijd liet hij zich toen door actuele gebeurtenissen beïnvloeden en schilderde hij onder meer vluchtelingen uit Kosovo.

Anders dan de meeste van zijn bekendste groepsgenoten van toen, had Nieuwenhuys de uiterst herkenbare beeldtaal van Cobra grotendeels achter zich gelaten, met niet met één, maar zelfs twee stijlbreuken. Zou het niet met enig gevoel voor symboliek zijn geweest dat hij zijn CoBrA-collectie heeft verkocht om New Babylon te kunnen financieren?

Internet

Eigenlijk was mijn fascinatie voor Nieuwenhuys’ toekomststad al ontstaan vóór mijn stage, toen ik New Babylon. Aan ons de vrijheid las, de catalogus bij de gelijknamige expositie in het Gemeentemuseum in 2016. Daarin vergelijkt curator Laura Stamps Nieuwenhuys’ toekomstvisioen met het internet, een idee dat me nooit heeft losgelaten:

Hoewel hij op allerlei manieren aangaf hoe ‘New Babylon’ eruit zou kunnen zien, liet hij voldoende ruimte voor interpretaties van het werk. Met de wetenschap van nu kun je de netwerkstructuur en de continu verande­rende omgeving van ‘New Babylon’ daardoor bijvoor­beeld ook zien als een voorafschaduwing van het internet. ‘New Babylon’ heeft zich ontwikkeld tot een ‘geestelijke provocatie’ waar elke generatie weer op zijn eigen manier op kan reageren.[1]

Een nieuwe eeuw

Diverse reacties van dito generaties zijn te zien in het programma Constant 101. Daarmee worden zowel Nieuwenhuys’ geboortejaar als nalatenschap geëerd; volgens de website zo genoemd omdat bij jaar 101 zich een nieuwe eeuw aandient. Dat het programma omknikt van 2021 – een eeuw en een jaar na Nieuwenhuys’ geboorte – naar 2022 is in die zin ook wel toepasselijk, zeker gezien het hele project doorweekt is van het heden en de toekomst.

Anders dan de meeste van dit soort programma’s rondom geboorte-, sterf- of andersoortige jaren (in Nederland lijkt het altijd wel Rembrandtjaar te zijn) omvat Constant 101 maar weinig retrospectieven. Museum Henriëtte Polak (Zutphen) toont al hun zes werken van Nieuwenhuys uit de eigen collectie in een presentatie van bescheiden formaat (tot 20 maart ’22). Wie meer van hem wil zien kan terecht bij het Cobra Museum (tot 6 maart ’22), waarin ook veel aandacht wordt besteed aan het eerder genoemde New Babylon; over die expositie later meer.

Verder zijn er diverse publicaties aan Constant 101 verbonden, waaronder een themanummer van literair tijdschrift De Gids; heeft het Stedelijk Museum Schiedam een fraaie reeks video’s gemaakt waarin specifieke kunstwerken worden besproken; hebben de Rotterdamse kunstinstellingen Melly en Het Nieuwe Instituut lezingen georganiseerd; zijn er projecten waarvoor veelal jonge makers met virtual, augmented en mixed reality werken.

Het jubileum functioneert eerder als springplank dan als terugblik.

Migratie en terreuraanvallen

Het dichtst bij een traditioneel retrospectief komt Constant 101: The Future Can be Humane in het CoBrA Museum, maar let wel: de toekomst wordt nadrukkelijk naar voren geschoven in de tentoonstellingstitel. De selectie kunstwerken bestaat vooral uit grotere schilderijen, waaronder het eerder genoemde Groeten uit New Babylon, en de reeks litho’s Labyrismen (1968), gebroederlijk naast elkaar opgehangen aan een lange muur.

De beeldtaal is typerend voor het New Babylon-project: doolhofachtige ruimtes vol muren die op dunne vellen papier lijken, een wildgroei van lijnen, en opmerkelijk veel ladders, die soms zelfs op elkaar balanceren (het droomachtige Labyrismen 10). Dit is het soort fysiek onmogelijke architectuur dat alleen in een (gedeeltelijk) virtuele omgeving gerealiseerd zou kunnen worden. Het zijn precies dit soort ruimtes waar ik aan moet denken als ik me New Babylon als verbeelding van het internet voorstel.

Het Cobra Museum heeft daarnaast twee hedendaagse kunstenaars uitgenodigd, Antonis Pittas (1973) en Antonio Jose Guzman (1971), die op Nieuwenhuys’ werk reageren. Guzman licht de sciencefictionuitstraling van New Babylon uit en het migratiethema: in Nieuwenhuys’ toekomstvisie is de homo ludens per definitie een nomade. Hij ontwierp samen met textielontwerper Iva Janković Indigo Republic (2021), een vrij conceptuele installatie met enorme mensfiguren. Ze lijken net zo veel en net zo weinig menselijk als de inktvlekachtige figuren op onder meer de Labyrismen.

Pittas koos een aantal van Nieuwenhuys’ werken en bracht die samen in de grote installatie Don’t Forget Me Here (2021). De schilderijen en collages bevinden zich achter een gordijn dat door een museummedewerker geopend moet worden: ondanks alle digitale media heb je weinig directe invloed op hoe nieuwsberichten en -beelden zich aan je voordoen.

Pittas benadrukt vooral de geëngageerde kant van Nieuwenhuys’ oeuvre. Dat is duidelijk te zien in collages als Golven terreuraanvallen (1973). De gebruikte krantenfragmenten doen aan gebouwen denken, terwijl hun koppen even fel als fragmentarisch zijn: ‘Nixon pleegt’, ‘Bommen op Vietnam’, ‘Opnieuw zwa[…] bomtapijt op […]nrd-Vietnam’.

De collages passen in de beeldtaal van New Babylon, maar verankeren die sterk in een vervlogen actualiteit, om niet te zeggen: in de geschiedenis. Behalve de wreedheden waarnaar verwezen wordt, schrik ik van dat historische kader: blijkbaar had ik Constant stiekem toch al die tijd bijna als een tijdgenoot gezien. Pittas en Guzman geven de toekomstvisies van New Babylon zo een geëngageerde ondertoon mee; fantaseren over een utopie is uiteindelijk ook gewoon escapisme.

De toren van Babel

Een andere fraaie combinatie van hedendaags en Constant is te vinden in het Rijksmuseum Twenthe (Enschede), in een van de kamers van de al in 2018 geopende collectiepresentatie Ars longa, vita brevis; de aansluiting bij Constant 101 mag daarom wat opportunistisch genoemd worden. Peter Zegveld (1951), bekend vanwege zijn bewegende sculpturen, stelde daarvoor een museale zaal samen. De hedendaagse kunstenaar koos werk van verschillende makers uit de museale collectie, waaronder de eerder genoemde lithoreeks Labyrismen. Die wordt in het Rijksmuseum Twenthe verticaal opgehangen, in tegenstelling tot de horizontale opstelling in het Cobra Museum.

Zegveld laat Nieuwenhuys’ optimisme contrasteren met zijn eigen installatie Die Treppe (2017), waarin een jammerend spook van de trap af lijkt te donderen – New Babylon wordt de toren van Babel. Ik moet denk aan wat Zegveld me ooit vertelde over de rol van spelen in zijn kunst. Anders dan bij Nieuwenhuys kunnen spelen en werken niet zonder elkaar: “Als ik tijdens het spelen een prachtig effect vind, wil ik dat isoleren en kunnen herhalen. Daaruit volgt de vorm. Het spelen is echter misschien maar twee procent van het proces. Daarna begint het werken.” [2]

Hoe houdbaar is Nieuwenhuys’ arbeidsloze toekomstvisie eigenlijk? Blijkt dat later een lunchpauze die slechts eindeloos léék?

Kunst is voor iedereen

Nieuwenhuys’ oeuvre biedt veel aanknopingspunten voor combinaties met hedendaagse kunst, maar ook voor gesprekken. Het Stedelijk Museum Schiedam heeft een project opgezet dat je een online tentoonstelling kunt noemen, of anders een serie korte documentaires of gesprekken over specifieke kunstwerken. Vier video’s zijn het geworden, elk over een schilderij uit de eigen collectie dat over oorlog gaat. Nieuwenhuys’ weduwe, kunsthistoricus Trudy van der Horst, vertelt in een van de video’s: “Hij was heel erg een mens die zich richtte op alle mensen, voor alle mensen. Kunst was voor alle mensen. Eigenlijk wilde hij ook de creativiteit in iedereen aanboren.”

De sprekers in Constant in oorlog zijn dan ook niet alleen kunstenaars, in de bredere en nauwere zin van het woord. Een van hen is landmachtveteraan en fotograaf Esther Cappon, die aan de hand van het semi-abstracte Cobrawerk Terre Brûlée III (1951) praat over haar ervaringen in Bosnië en Herzegovina. Op het doek herkent ze onder meer een web van leugens waarin soldaten verstrikt raken als ze onder valse voorwendselen de strijd in gestuurd worden. Fotograaf Lana Mesić spreekt naar aanleiding van hetzelfde doek over haar kinderjaren tijdens de oorlog in Kroatië: “[Oorlog] is veel meer iets dat binnenin gebeurt.” Ze draait zich om naar het schilderij: “Dit is bijna Hollywood voor mij, dat geromantiseerde idee van oorlog, de soldaten die kapot [sic] zijn en explosies. […] Ik ben het niet eens met Constant, met dit schilderij.”

Eén werk keert zowel in de projecten van zowel het Stedelijk Museum Schiedam als het Cobra Museum terug: Les expulsés (de verdrevenen, uit 1999): een lange rij vluchtelingen. Nieuwenhuys’ liet zich destijds door de Kosovo-oorlog inspireren, maar vandaag zul je misschien eerder aan Afghanen of Syriërs denken. Die associatie zegt veel over hoe het oeuvre van Nieuwenhuys nu “functioneert”; hoe zijn nalatenschap in hedendaagse ogen vorm krijgt. Treffend voor die blik is dat verschillende kunstenaars van nu New Babylon niet zozeer als een zorgeloze toekomstvisie zien, maar daar juist de politieke achtergronden van lijken te benadrukken. Afgaande op Constant 101 is Constant Nieuwenhuys vooral een geëngageerde kunstenaar.

Website Constant 101

• Ars longa, vita brevis, Rijksmuseum Twenthe, geen einddatum bekend.
• Constant 101: The Future Can be Humane, Cobra Museum voor Moderne Kunst, Amstelveen, t/m 6 maart 2022.
• Constant in oorlog, te zien via Stedelijk Museum Schiedam en YouTube.
• Ode aan Constant, Museum Henriëtte Polak, Zutphen, t/m 20 maart 2022.