literatuur recensie

Mariska Kleinhoonte van Os heeft weinig pagina’s nodig om haar personages een heel levensverhaal te geven

In Mariska Kleinhoonte van Os’ debuut Tussen de mazen volgen we door het leven beschadigde eenlingen. De kracht van de dertien verhalen schuilt in hun subtiliteit, waarachter grote trauma’s schuilgaan.

De verhalenbundel was jarenlang een van de meest ondergewaardeerde vertelvormen van de Nederlandse letteren. Wie het waagde een idee voor een bundeling met korte verhalen bij een uitgeverij te pitchen, keerde hoogstwaarschijnlijk met hangende pootjes terug naar huis. Voor die vorm is onder het Nederlandstalige publiek geen interesse, was lange tijd de gedachte.

Des te opvallender is het dat de afgelopen periode meerdere debutanten juist met een verhalenbundel het literaire veld betraden. Zo gooide Sarah Arnolds direct hoge ogen met Het gore lef (Das Mag, 2025), en ook Robin Kramer debuteerde dit jaar succesvol met de verhalenbundel Achtertuinen (uitgeverij Oevers). Recent waagden ook Alban Mik met Tegen beter weten in (Prometheus, 2024) en Anka Hashin met Schrikkeljaar (Vrijdag, 2023) zich met hun eerstelingen aan het genre.

De opkomst van het korte verhaal is niet moeilijk te verklaren. In deze drukke tijden grijpen lezers liever naar behapbare teksten – zie hier ook een mogelijke reden voor de revival van de poëziebundel, die eveneens vaker op hoge oplages kan rekenen. De populariteit die teksten van deze lengte via het internet kunnen bereiken, draagt ongetwijfeld bij aan de keuze van uitgevers om toch weer vaker de gok te wagen.

Ook Tussen de mazen (2025), het debuut van Mariska Kleinhoonte van Os (1980), past in deze trend. In haar bundel treffen we dertien verhalen van hoogstens een tiental pagina’s, waarin we telkens duiken in het leven van iemand die tussen de mazen van het leven is beland: omdat die persoon last heeft van geheugenverlies, wanen of depressies, bijvoorbeeld, of afkomstig is uit een ander land en geen verblijfsvergunning kan krijgen.

In veel verhalen cirkelen we rond mensen die nauwelijks nog voor zichzelf kunnen zorgen: ze zijn op leeftijd, worden naar een verzorgingstehuis gebracht of zelfs opgesloten. Je zou medelijden met deze personages kunnen hebben, ware het niet dat ze zich stuk voor stuk zo strijdbaar opstellen. Ze weigeren zich te conformeren aan hun status als zieke, opgegevene of achtergeblevene. Bovendien zijn ze nooit gereduceerd tot hun gebrek, Kleinhoonte van Os geeft ze een levensverhaal. Een hoogbejaarde vrouw die het leven de moeite waard blijft vinden zolang haar obese teckel maar in de buurt blijft, vertelt hoe ze in haar jongere jaren in acht jaar tijd meer dan tien kinderen baarde – een bijna ondoenlijke prestatie voor een mensenlichaam. De asielzoeker die van het kastje naar de muur – en zelfs naar het gevang – wordt gestuurd, kiest uiteindelijk zijn eigen levenspad.

Kleinhoonte van Os vat deze verhalen in taal met weinig opsmuk – op enkele uitspattingen na. In dit proza treffen we nauwelijks effectbejag in de vorm van tranentrekkende beschrijvingen of overdreven adjectieven: de auteur laat het schrijnende van de verhalen voor zich spreken. Daarmee legt ze de lezer geen emoties op, maar laat ze het aan ons om een oordeel over de situatie te vellen – een keuze die uitermate goed uitpakt.

Neem bijvoorbeeld het verhaal ‘De paskamer’, waarin een vrouw in een lingeriewinkel zoekt naar een beha die haar na een borstverwijderingsoperatie de juiste ondersteuning kan bieden. Een vriendelijke medewerker staat haar kundig bij in dit proces, waagt het op een gegeven moment dan toch om te informeren: “Sorry dat ik het vraag, maar zijn je lymfeklieren ook verwijderd?” Een zin die na alle voorzichtige handelingen binnenkomt als een mokerslag. Dankzij subtiele details – de elastische stof, de haakjes van de sluiting, de kleine bewegingen van de personages – staan we voor even samen met deze dames in de paskamer. We hebben geen uitgebreide voorgeschiedenis nodig: het hier en nu is voldoende. We begrijpen ook dat dit pasproces voor iets groter staat: het accepteren van een lichaam dat door ziekte schade heeft opgelopen, en hoe essentieel de rol van anderen daarbij kan zijn.

De kleingehouden aanpak van Tussen de mazen maakt dat de lezer soms extra gevoelig moet zijn voor subtiliteiten die iets weggeven van het verdriet dat onder deze verhalen schuilgaat. Wie weinig zin heeft daarnaar te speuren, kan last krijgen van een gevoel van vlakheid – zeker omdat sommige van de verhalen met hun korte lengte een beperkte ontwikkeling weergeven, en daarmee meer weg hebben van een situatieschets. De intense lading ontstaat bovendien vaak pas aan het einde, wanneer een plotselinge omslag plaatsvindt of een traumatiserend feit wordt onthuld.

In een aantal andere verhalen ligt het leed meer aan de oppervlakte. Neem ‘Pap’, waarin een hulpbehoevende vader naar het verzorgingstehuis wordt gebracht. En passant wordt de lezer deelgenoot gemaakt van oud zeer: een jonggestorven kind veroorzaakte een breuk in het gezin. Of ‘De zee’, waarin een moeder terugblikt op de verdrinking van haar dochter en het gezamenlijke leven dat daaraan voorafging.

Kleinhoonte van Os neemt lang niet altijd het perspectief van de lijdende persoon als vertrekpunt: ze bekijkt hen ook door de blik van familieleden en andere naasten, die vaak meer mededogen hebben voor mens en situatie dan de figuren met gebreken. Tegelijkertijd worstelen deze toekijkers vaak met de vraag of zij die ander werkelijk kunnen doorgronden. Pas echt zeker weten we wat zij denken wanneer we in hun hoofden kruipen, zoals in het verhaal ‘Ibis’, waarin iemand last krijgt van een psychose: “In zijn hoofd een druk geschreeuw, gedachten bevechten elkaar op ruimte en snelheid. Hoge stemmen weerkaatsen tegen zijn schedeldak, beitelen gaatjes waardoor de redelijke argumenten naar buiten gutsen. (…) De lava die in zijn binnenste opstuwt en weldra alles zal overspoelen, kookt en blakert en rookt en sist.”

Indrukwekkend is ook het spel met metaforen dat de auteur in deze bundel speelt. Zo wordt een bedompte ruimte treffend beschreven als een “krappe, wollen trui met col”. Soms balanceert ze op het randje van het vergezochte, zoals bij een gemis dat wordt vergeleken met “een pacman die happende bewegingen maakt naar de gekleurde spookjes in mijn hart”.

Je kunt zien dat Kleinhoonte van Os als fictieredacteur bij uitgeverij Atlas Contact al veel verhalen onder ogen heeft gehad. Vaardig schetst ze met subtiele details grote verhalen die duidelijk maken dat niet iedereen bij de geboorte in een gespreid bedje landt. Op krachtige wijze laat ze de lezer zelf de conclusie trekken: dat iets meer compassie voor de medemens soms op zijn plek is. En hoe belangrijk het is om, in een wereld die continu om vlugge oordelen vraagt, je veronderstellingen nog even op te schorten in afwachting van iemands levensverhaal. Om dat over te brengen, heeft deze getalenteerde debutant geen honderden pagina’s nodig. Het maakt Tussen de mazen tot een warm pleidooi voor meer ruimte voor het korte verhaal.

Mariska Kleinhoonte van Os, Tussen de mazen, Van Oorschot, Amsterdam, 2025, 128 p.

• Mariska Kleinhoonte van Os
• verhalenbundel