Lisa Spilliaert laat feiten boven zichzelf uitstijgen in de Brakke Grond

Biedt iets feitelijks als stamboomonderzoek wel ruimte voor fictie en fantasie? Of is verwantschap niet meer dan een verhaal? De Japans-Vlaamse kunstenaar Lisa Spilliaert (1990) zoekt zulke spanningsvelden op in video’s als het episodische Growth Record, waarvoor ze om de zoveel tijd foto’s maakt van een kind dat het hare had kúnnen zijn. Het nieuwste hoofdstuk in dat groeiende videoproject is van 12 maart tot en met 15 mei te zien in de Brakke Grond in Amsterdam.

Lisa Spilliaert heeft een achternaam die menig kunstliefhebber bekend voorkomt. Ze krijgt dan ook vaak de vraag of ze familie is van de beroemde Belgische schilder Léon Spilliaert (1881-1946). Meestal volgt daarop de opmerking dat ze met die achternaam wel kunstenaar móést worden. Ze is die mogelijke verwantschap gaan uitzoeken voor de film Spilliaert (2022).

Uit het onderzoek bleek dat beide Spilliaerts mogelijk gemeenschappelijke voorouders hebben uit de achttiende eeuw. Ondanks de niet al te veel voorkomende achternaam is de verwantschap toch behoorlijk onzeker – en daarmee ook de vermeende relatie tussen naam, afkomst en kunstenaarschap. Maar dat maakt daarover speculeren natuurlijk niet minder aantrekkelijk.

Archieven en verhalen

Lisa Spilliaert is in ieder geval de dochter van een Japanse vrouw en een Belgische man. Ze groeide op in het vaderland van haar moeder, maar vertrok op haar zeventiende naar België. Daar studeerde ze fotografie aan kunstacademie KASK in Gent. Toen ze op een gegeven moment ontdekte dat haar fotocamera een rood opnameknopje had, kwam ze op het idee om ook video’s te maken.

Veel in haar werk komt spontaan tot stand, vertelt ze; de uitleg volgt later wel. Ze wil ook liever nog niet praten over kunstwerken waar ze nog mee bezig is. Wanneer zo’n werk er al is, ontdekt ze namelijk nog van alles daarover, door andermans interpretaties te horen en lezen. Intuïtieve keuzes blijken dan vaak veel betekenis te dragen of te genereren. Zo was het besluit om de teksten in Spilliaert te rappen een plotselinge inval. Vervolgens vindt ze het zeker interessant – en zo te horen ook amusant – om te lezen dat een begeleidende tekst de film in verband brengt met de vrije manier waarop rappers hun identiteit vormgeven.

Haar dubbele culturele achtergrond speelt een rol in haar oeuvre. Met haar zus Clara Spilliaert maakt ze de korte film Hotel Red Shoes (2015), aan de hand van een nostalgisch Japans lied over een vrouw die het land verlaat. Een recenter project is N.P (2020), een zwijgende film, gesitueerd tijdens een zomer in Japan, waarin vier personen hun gezamenlijke fascinatie voor een boek ontdekken.

Dat roept de vraag op hoe een verhaal hun (gedeelde) levens beïnvloedt; een thema dat ook aan veel van haar andere werk raakt. Sowieso is daarin de grens tussen feit en fictie moeilijk te trekken. Haar oeuvre zelf is bijvoorbeeld meer dan eens gekarakteriseerd als autobiografisch, maar Spilliaert nuanceert dat toch graag. Ze erkent dat veel van haar werk steeds op een andere manier aan haar achtergrond raakt, maar ze benadrukt ook dat haar werk tegelijkertijd “niet echt” over haarzelf gaat.

Een ander terugkerend thema is genealogie, ook wel bekend als stamboomonderzoek, op basis van (archief)bronnen: geboorte-, huwelijks- en overlijdensregisters, notariële archieven en bidprentjes. Dit soort onderzoek wordt voor een groot deel beoefend door amateurhistorici die hun familiegeschiedenis in kaart willen brengen. Spilliaert vindt dat een boeiende hobby, vanwege de traditie en de toewijding, maar ook omdat op basis van slechts een aantal gegevens hele verhalen geconstrueerd worden.

Spilliaert vindt stamboomonderzoek een boeiende hobby omdat op basis van slechts een aantal gegevens hele verhalen geconstrueerd worden

Zelfs wanneer je je zoveel mogelijk aan de feiten houdt, kunnen er onzekerheden ontstaan. Het kan verleidelijk zijn om die zelf in te vullen; bijvoorbeeld door je stiekem voor te stellen dat je daadwerkelijk familie bent van een beroemde Belgische schilder en dat je daarom kunstenaar bent geworden. Maar, zo zegt Spilliaert, jezelf en anderen verhalen vertellen is ook gewoon een manier om grip te houden op je leven.

Afstand en projectie

Projectie, vaak op basis van mogelijke familiebanden, blijkt een terugkerend thema in Spilliaerts oeuvre. Dat blijkt ook uit Growth Record (2014 - doorlopend), een episodisch videoproject waar ze aan blijft werken “zolang het kan”.

In het allereerste deel lijkt Spilliaert het uitgangspunt wel heel feitelijk samen te vatten wanneer ze over een kind praat: “I could have been the mother, because at the time the child was conceived, I also had sex with him” – negen maanden eerder, om wat preciezer te zijn. Ze spreekt over “his baby”; in het project is er blijkbaar geen sprake van een “her”. Wel in beeld: een Japanse man, zijn kind en de vrouw die dat jongetje opzoekt om hem te fotograferen: Spilliaert zelf. Haar aanwezigheid is opvallend: suggereerde de zakelijke manier waarop ze over het jongetje sprak immers geen afstand? Maar kun je eigenlijk wel afstand houden zodra je je afvraagt of je iemands moeder had kúnnen zijn?

Hoewel ze allebei in sterke mate over interpreteren gaan, zijn genealogie en kunst twee heel verschillende dingen. De eerste is strikt en de tweede biedt per definitie ruimte aan speculatie, fantasie en fictie – zelfs wanneer er feiten en “buitenwereld” bij betrokken worden. De titel Growth Record is op zich heel feitelijk en zelfs redelijk non-descript, want hij verwijst op het eerste gezicht naar verschillende soorten rapporten over groeicijfers: van de economie tot de lengte van een kind.

Er is echter iemand nodig die zulke cijfers kan interpreteren om te laten zien wat ze betekenen; iemand die weet wat deze abstracte tekentjes zeggen over de werkelijkheid. Maar waar zulke rapportages worden afgerekend op onduidelijkheden en speculaties, kan kunst daar juist haar gelaagdheid aan ontlenen.

Tussenruimtes en -pozen

Growth Record toont meerdere voorbeelden van hoe kale feiten en andere prozaïsche zaken dankzij interpretatie boven zichzelf kunnen uitstijgen. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat Spillaert zelf zoveel in beeld is. Ze vertelt dat ze toen ze met de serie begon, zichzelf vooral als fotograaf zag; met filmen had ze nog weinig ervaring. Daarom vroeg ze een bevriende cameraman voor het project en dat is ze voor elk nieuw deel blijven doen. Het gevolg daarvan is dat er óók een beeld ontstaat van haar relatie tot het jongetje. Growth Record verschilt qua karakter van langere films als Spilliaert en N.P omdat de insteek veel spontaner is en ook beperkter qua scope: de ontmoeting met het jongetje, waarna Spilliaert foto’s van hem maakt, die ze overigens ook regelmatig exposeert.

Er ontstaan duidelijk tussenruimtes wanneer je meerdere delen van Growth Record bekijkt; alleen al door de tijd die er tussen elke video is verstreken: voor de eerste vier telkens één jaar; voor nummer vijf is de pauze langer geweest. In de allereerste episode lijkt er vooral sprake van een fotoshoot met een baby. De video zelf oogt als een making-of daarvan: Spilliaert wordt gevolgd terwijl ze de vader ontmoet, een geschikte plaats zoekt voor de shoot, haar fotocamera bedient en verschillende camerastandpunten inneemt.

Vanaf de derde episode is het jongetje al wat ouder, loopt hij en is er meer interactie mogelijk. Spilliaert lijkt daarom minder op afstand te blijven; zo speelt ze met het kind in een speelgoedwinkel. Ze doet dan denken aan een familievriendin; iemand die ondanks het ontbreken van de bloedband misschien als “tante” aangesproken wordt. Maar wacht, dat is natuurlijk mijn eigen interpretatie. Er is enerzijds zo ontzettend veel dat ik van Spilliaert wil weten over haar relatie tot het jongetje: weet ze eigenlijk of de vader hem heeft verteld waarom zij hem komt fotograferen? Anderzijds is het gewoonweg veel interessanter om zulke vragen open te laten. Dan wordt kunst, om met dichter Jan Baeke te spreken, groter dan de feiten.

Growth Record van Lisa Spilliaert in Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond (Amsterdam), van 12 maart tot en met 15 mei 2022. Spilliaert gaat later dit jaar in première tijdens filmfestivals; meer informatie volgt nog.