Hoe is het gesteld met de Nederlandstalige literatuur? Op de Vlaams-Nederlandse sectordag tijdens het non-fictieboekenfestival FAAR gingen schrijvers, experts en vertegenwoordigers van het boekenvak erover in gesprek. Dit waren de opvallendste vaststellingen.

Wat zijn vandaag de hete hangijzers in het Vlaams-Nederlandse letterenveld? Hoe spelen we in op uitdagingen waar de oprukkende technologie en zorgwekkende ontlezing ons voor stellen en welke kansen vloeien daaruit voort? Wie zijn de literaire poortwachters van de toekomst en welke sleutels hebben zij in handen?

Die vragen stonden op vrijdag 8 maart centraal tijdens ‘De temperatuur van de literatuur’, een Vlaams-Nederlandse sectordag tijdens het non-fictieboekenfestival FAAR in Oostende. Maxim Februari, Jeroen Dera en Babs Gons tekenden voor de keynotes, Maria Magdalena De Cort, Britt Bakker en Sara van der Zande (allen verbonden aan schrijverscollectief De Letteristen) voor de artistieke interventies. In de panels zaten experts en sectorvertegenwoordigers uit Vlaanderen en Nederland. Aan het eind van de middag presenteerde de lage landen haar nieuwe themanummer dat zijn naam leende aan de sectordag: ‘De temperatuur van de literatuur’. De dag werd georganiseerd door Vlaams-Nederlands Huis deBuren en FAAR, in samenwerking met de lage landen en De Brakke Grond.

Uit de lezingen en debatten kwamen enkele opvallende vaststellingen, bezorgdheden en aanbevelingen bovendrijven.

Literatuur moet onwelgevallig zijn – of ze zal niet zijn

De kunst moet haar “buitenmaatschappelijkheid” serieuzer nemen, stelt Maxim Februari in het nieuwe nummer van de lage landen, waarin we de temperatuur van de literatuur peilen. Tijdens het panelgesprek waartoe dat nummer de aanzet vormde, ging de schrijver daar verder op in.

“De laatste jaren verbaas ik me heel erg over de volgzaamheid die kunstenaars aan de dag leggen. We scharen ons collectief achter het klimaatbeleid, dragen allen inclusiviteit uit en doen weet ik veel wat nog allemaal. Dat is wat de subsidiegever en de markt van ons verwachten. Maar er moet ook ruimte zijn voor literatuur die daar niet aan beantwoordt. Anders heeft ze geen functie meer.”

Het belang van de kunst groeit naarmate de kunstenaar meer bereid is in ongenade te vallen, vindt Februari. Al lijken er ook voor hem grenzen te zijn aan hoever je daarin kunt gaan. “Zou ik nog wel een roman schrijven”, vroeg hij zich af tijdens het debat. De samenleving zit er niet op te wachten, merkte hij op. “Alle auteurs zeggen dat ze voor zichzelf schrijven. Dat is natuurlijk stoerdoenerij. Je schrijft om gelezen te worden. Als dat niet gebeurt, dan moet je het vooral niet doen, lijkt mij.”

Ontlezing bestrijd je niet alleen door mensen meer te laten lezen

Jongeren én ouderen lezen in hun vrije tijd steeds minder boeken. Dat is problematisch. Maar minstens zo zorgwekkend is dat ook de leesvaardigheid afneemt, het vermogen om teksten te begrijpen. Dat blijkt onder meer uit het recentste PISA-rapport, waarin vijftienjarigen in Nederland en Vlaanderen beroerd scoren voor lezen. “Het spook van ontlezing is een tweekoppig monster”, vatte Jeroen Dera de kwestie samen. Willen we het onthoofden, dan moeten we niet alleen de leesfrequentie maar ook de leesvaardigheid aanpakken.

Hoe doen we dat? Door populaire “formulefictie” (een term van Dera) te koppelen aan rijke, schurende literatuur. Concreet: “Plaats Chinouk Thijssen niet naast Laura Diane, maar naast Edward van den Vendel, wiens klassieke jeugdroman De dagen van de bluegrassliefde niet zou misstaan te midden van de queerfictie die zo populair is binnen de subcultuur die #BookTok vormt. Of organiseer een debat over de diversiteit van de Nederlandstalige literatuur en nodig naast Noah de Campos Neto, goed voor meer dan twintigduizend volgers op TikTok en fervent verkondiger van de boodschap dat er geen diversiteit in de Nederlandstalige literatuur zou zijn, ook Sabrine Ingabire uit, die met haar debuutroman Lotgenoten de stem van een tiener van kleur vangt op een manier die tot de verbeelding van menig jongere zal spreken.”

Jeroen Dera schreef voor de lage landen een opiniestuk over ontlezing en leesbevordering.

Beluister de keynote van Dera:

Kon je een plek innemen in het literaire landschap? Geef anderen ook die kans

Als Dichter des Vaderlands en winnaar van prestigieuze prijzen is de Nederlandse schrijver en spoken-wordperformer Babs Gons een gevestigde waarde in het literaire landschap. Dat was ooit anders. In de keynote die ze op FAAR hield over nieuwe poortwachters, traceerde Gons de reis die ze in de spoken word en podiumpoëzie heeft afgelegd, in de hoop dat ze de volgende generatie op weg kan zetten.

De literatuur is altijd in beweging, stelt ze vast, en moet bij tijd en wijle weer opengebroken worden. “De nieuwe generatie moet zich afzetten tegen de regels en de mores van de vorige generatie. En dat houdt in dat je soms in de marges moet gaan opereren of via een zijdeur het landschap moet betreden. En dat je een hele lange adem moet hebben.”

Als Gons een poortwachter is, toont ze zich niet te beroerd haar sleutels te delen. “Het is ook een kwestie van bring your own people, zoals ik dat noem. Altijd je eigen mensen meenemen en naar voren schuiven. Zorg dragen voor je community. Ga je publiceren? Neem dan zelf een ontwerper van je boeken mee. Kan je zelf niet komen? Adviseer de organisatie over andere dichters die gezien mogen worden.”

Beluister de keynote van Gons:

AI rooft onze boekenkast leeg om zichzelf te trainen. Daar moet iets tegenover staan

Artificiële intelligentie hangt al langer als een dreigende schaduw over beroepsvertalers. Nu lijken systemen als ChatGPT en algoritmes ook de schrijver opzij te zullen schuiven. In een panelgesprek over de impact van AI wees Miro Lucassen, voorzitter van de Nederlandse Auteursbond, op de problematische wijze waarop artificiële intelligentie hun denkwerk exploiteert. “AI komt met een loper je huis binnen en rooft je boekenkast leeg om zichzelf te trainen. Als jij zegt dat je dat niet wil, dan antwoordt het systeem: ‘Prima, maar dan moet je mij wel betalen. En ga ik voortaan bij je buren stelen.’ Dat zijn gewoon maffiapraktijken.”

Op zijn minst zou daar een vergoeding tegenover moeten staan, vindt Matthijs de Ridder, die aan het panelgesprek deelnam als lid van de Vlaamse Auteursvereniging. “Heel wat AI-bedrijven voelen er weinig voor om aan te tonen welke bronnen ze hebben geraadpleegd om hun AI-model te trainen. Als ze die niet willen of kunnen ontsluiten, dan moeten ze maar betalen voor een heel grote scope aan materiaal dat ze mogelijk hebben gebruikt. Dat moeten we afdwingen via het Europees Parlement.”

Het is weinig waarschijnlijk dat zoiets te gebeuren staat, meende Jozefien Vanherpe, expert intellectueel eigendomsrecht aan de KU Leuven. Al zet de EU wel degelijk stappen tot responsabilisering. “In de nieuwe AI Act, die recent definitief is goedgekeurd in het Parlement, pleit Europa voor het openbreken van de black boxes die veel AI-systemen vandaag nog zijn. Ontwikkelaars moeten een samenvatting kunnen geven van de databanken waarmee ze hun modellen hebben getraind. Dat zal ook op het letterenveld een positieve impact hebben.”

Wat als schrijvers zélf generatieve AI-systemen gaan gebruiken voor hun romans? “Ik vind niet dat je helemaal geen AI mag gebruiken. De techniek is er, we kunnen ze net zo goed gebruiken”, zei De Ridder, die verwees naar de ‘No synthesizers!’-labels die bands als Queen in de jaren zeventig op hun lp’s plakten – om het instrument enkele jaren later vervolgens te omarmen. Daarin sloot De Ridder aan bij het betoog van hoogleraar Nederlands Marc van Oostendorp, die in het nieuwe nummer van de lage landen optekent dat je een betere schrijver en lezer wordt door samen te werken met een chatbot.

Dan nog moet de lezer kritisch blijven lezen, en de schrijver blijven schrijven. In zijn aan dit gesprek voorafgaande keynote waarschuwde Maxim Februari voor een ontwrichte realiteit waarin de laatste lezende en schrijvende “gekken” verdwenen zijn. “Als er niet voldoende tekst is van oorspronkelijke schrijvers, zullen de chatdingen uit pure armoede elkaars teksten moeten plagiëren. Dan recyclen die systemen alleen nog maar hun eigen werk, met snel toenemende onzin tot gevolg. Het zou fataal zijn als we niets meer zelf zouden verzinnen.”

Luister hier naar de volledige keynote van Maxim Februari:

(Her)beluister de panelgesprekken

Alle debatten van de sectordag zijn opgenomen en hier opnieuw te beluisteren:

De temperatuur van de literatuur

Literatuur en artificiële intelligentie

Ontlezing en leesbevordering

De nieuwe poortwachters in de literatuur

Meer FAAR

Meer lezen over de temperatuur van de literatuur? In ons nieuwste nummer vind je een dubbeldik themadossier met stukken van onder anderen Maxim Februari, Thomas Heerma van Voss, Anne van den Dool en Mats Vandroogenbroeck.

Ook over de andere evenementen op het FAAR-festival kun je op onze website terecht. De jonge cultuurjournalisten van De Mediakaravaan waren het hele weekend aanwezig en brengen binnenkort verslag uit in teksten en podcasts. Volg deze overzichtspagina voor updates.