Kunstenares Otobong Nkanga gaat te werk als een politieke seismograaf

De Nigeriaans-Belgische kunstenares Otobong Nkanga (° 1974) is veel in één: ze tekent, performt, weeft tapijten en maakt foto’s, video’s en installaties. Constant is ze op zoek naar de verbanden tussen aarde en lichaam, tussen verarming en verrijking, tussen Afrika en Europa. Of hoe een mijnput in Namibië zorgt voor weelde en schittering in Europa. Deze fascinerende kunstenares is veelgevraagd: van de Biënnale van Venetië en Documenta Kassel tot Tate St Ives en het Zeitz Museum in Kaapstad.

Otobong Nkanga - geboren in Kano, Nigeria - heeft al meer dan tien jaar haar uitvalsbasis in Antwerpen. Toch is ze bekender in het buitenland dan in België, hoewel ze al in het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA) en het Centrum voor Hedendaagse Kunst Wiels in Brussel heeft tentoongesteld en deelnam aan een Ecce Homo-groepstentoonstelling in Antwerpen. Bovendien won ze de Belgian Art Prize 2017 en was ze in 2019 de laureate van een Ultima, de cultuurprijs uitgereikt door de Vlaamse Gemeenschap.

In 2019 stond werk van Nkanga centraal op de Biënnale van Venetië en kreeg ze in Tate St Ives in Cornwall een solotentoonstelling. From Where I Stand was meteen de eerste solo van een zwarte vrouwelijke kunstenaar in een van de Tate-vestigingen. Ook in het gloednieuwe Zeitz Museum of Contemporary Art Africa in Kaapstad maakte ze een grote solotentoonstelling: Acts at the Crossroad. Bovendien was ze in 2019 Artist in residence bij Gropius Bau in Berlijn en ontving ze in Bochum de Peter-Weiss-Preis, een Duitse onderscheiding voor culturele verdienste.

Otobong Nkanga - die aan de École nationale supérieure des Beaux-Arts in Parijs en de Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam studeerde - verovert de wereld. Uitgerekend die wereld en hoe we daarmee omgaan, staat centraal in haar werk. Processen, verbanden en verandering: het zijn drie sleutelwoorden in haar oeuvre. Zo laat ze in het textielwerk In a Place Yet Unknown - een eigentijdse versie van een wandtapijt – langzaam een zwarte vloeistof naar omhoog kruipen. Het textiel wordt daardoor aangevreten en verandert van kleur. Ook in het gedicht dat ze in het textielwerk heeft geweven, staat transformatie centraal. Daarin schrijft Otobong Nkanga: In a place between stillness / fear and a slow meltdown / a new form grows / visible only to the heart.

De transformatieprocessen van materialen weerspiegelen voor de kunstenaar de fundamentele evoluties in onze samenleving. Die samenleving is schijnbaar onderbouwd met onwankelbare morele en andere waarden, terwijl er constant - al dan niet onderhuids - veranderingen plaatsvinden: er is aftakeling, maar tegelijk ontstaat nieuw, jong en ander leven. ‘Niemand van ons leeft in een onveranderlijke toestand’, zegt Otobong daarover. ‘Identiteit is constant in beweging.’

De besmetting van onze gedachten en opvattingen

In de tentoonstelling Het afwezige museum in Wiels (2017) toonde Otobong Nkana een opmerkelijke installatie. Contained Measures of Shifting States is de eenvoud zelve: uit een glazen vat komt regelmatig een druppel water die, via een gestileerde aluminium gleuf, op een hete kookplaat valt en daar sissend verdampt. De spreekwoordelijke druppel op een hete plaat. Met minimale middelen sorteert de kunstenares een tot nadenkend stemmend effect.

Telkens weer valt de uiterste verfijning van Otobongs werk op, haar respect voor de gebruikte materialen en de aandacht die ze besteedt aan de afwerking. Dat was ook het geval op de Biënnale van Venetië, waar ze voor haar deelname een speciale vermelding van de jury kreeg. Voor het Arsenale had ze een 26 meter lange glanzende sculptuur gemaakt, Veins Aligned, die als een menselijke ader en tegelijk als een rivier over de vloer slingerde. De sculptuur was vervaardigd met lokale materialen - marmer uit Bolzano en glas van Murano - en gemaakt in samenwerking met vakwerklieden, alweer typisch voor de kunstenaarspraktijk van Otobong Nkanga.

Haar reis met de trein van Verona naar Bolzano had het concept van de sculptuur ingrijpend bepaald. Otobong Nkanga zag een mooi landschap met nadrukkelijk aanwezige fruitteelt, maar werd zich ook bewust van de chemische producten die nodig zijn om die fruitteelt mogelijk te maken. Al die onzuiverheden komen onder meer in het water en de lucht terecht. Zo werd Veins Aligned een kunstwerk over menselijke aders, water- én luchtwegen die langzaam geïnfecteerd raken. Het Murano-glas - de ‘rivier’ - boven op het marmer veranderde ook van kleur: van helderblauw aan de ene kant van de sculptuur naar rood en zwart aan de andere kant. ‘Die onzuiverheden die in het glas binnendringen zijn een beeld van onze samenleving’, aldus Otobong. ‘Ze staan ook voor de besmetting van onze gedachten en opvattingen, zoals het onderscheid dat gemaakt wordt tussen blank en zwart, dik en dun, wij en zij… Een onderscheid dat kinderen niet maken, maar volwassenen wel.’

Kapotte plekken worden monumenten

Otobong Nkanga is gefascineerd door de desastreuze impact die de mens en zijn activiteiten hebben op het milieu. Haar artistiek onderzoek richt zich - niet toevallig, gezien haar afkomst - ook op de koloniale en postkoloniale mijnbouw. Hoe bijvoorbeeld de exploitatie van ertsen en grondstoffen een landschap en een gemeenschap fundamenteel kan veranderen. Haar kleurrijke en speelse tekeningen gaan daar vaak over. In enkele reeksen met de titel Social Consequences tekent ze mechanische armen met aan het uiteinde scharen, hamers, houwelen of naalden die allerlei grondstoffen, planten of bomen kapotslaan of opprikken en daarmee mensen voeden of als grondstof gebruikt worden. Infinite Yield – ‘oneindige opbrengst’ – is de wat cynische titel van een textielwerk met een menselijke figuur die in een mijnput staat terwijl de natuurlijke rijkdom van de aarde door hem of haar vloeit. Maar zijn de rijkdommen van de aarde echt onuitputtelijk?

Voor haar totaalkunstwerk Tsumeb reisde Nkanga in 2015 naar Namibië, waar ze een van de rijkste mijnen ter wereld bezocht. In het stadje Tsumeb werd vanaf 1907 door het toenmalige Duitse koloniale bewind de Green Hill-mijn geëxploiteerd. Men haalde er mineralen en ertsen naar boven met koper-, lood-, zilver-, goud- en arseenverbindingen, die ter plaatse gesmolten werden. Sinds 1996 is de mijn gesloten, omdat ertswinning er niet meer rendabel is. Toch is een vervuilende smeltoven voor kopererts er nog steeds actief met zware problemen voor het milieu en de gezondheid van de lokale bevolking tot gevolg.

Terwijl Nkanga met de trein richting Tsumeb reed, realiseerde ze zich dat de spoorweg ooit speciaal was aangelegd om de ertsen te transporteren van de mijn naar de haven van Swakopmund. ‘De aanleg van die spoorweg moet bloed, zweet en tranen hebben gekost’, vertelt ze in haar boek Luster and Lucre. ‘Niet alleen in Namibië maar in de hele wereld brengt de mens littekens in een landschap aan. En ik realiseerde me toen ook hoe groot de drang en de hebzucht moeten zijn om over te gaan tot dergelijke ontwikkeling en exploitatie. Wat doet zoiets met de lokale bevolking? Wat doet dit met ons, als eindgebruikers van die grondstoffen? Denken we er zelfs aan dat al die plekken in de wereld eigenlijk verbonden zijn met elkaar? In Namibië wordt een landschap verminkt en worden rotsen verbrijzeld, waardoor daar een leegte ontstaat die elders op een andere manier tevoorschijn komt.’

In Tsumeb trof Otobong geen Green Hill meer aan, maar een groot, diep gat in de grond, vervallen mijngebouwen en een slakkenveld waar de verontreinigde resten van de ertsproductie zijn gedumpt. Giftig fijn stof waait gewoon met de wind mee… De glanzende koperen koepels en schitterende marmeren monumenten van Europese hoofdsteden hebben dus kuilen en beschadigde landschappen veroorzaakt, onder meer in Afrika. Plekken die onzichtbaar zijn of aan het oog onttrokken worden. Otobong Nkanga vindt dat uitgerekend die kapotte plekken als monumenten moeten worden beschouwd en wij ons bewust moeten worden van de enormiteit van dergelijke verwoestingen.

In haar installatie Tsumeb Fragments brengt Nkanga historische foto’s van de Green Hill-mijn samen met eigen opnames van de actuele situatie. Daarbij toont ze ook gesteenten en brokstukken van puin, een reeks tekeningen en archiefbeelden uit het lokale museum.

Ongelijkheid en macht

Haar overtuiging dat ‘alles met alles verbonden is’ zette Nkanga nog kracht bij in het vijfjaarlijkse hedendaagse kunstevenement Documenta, dat in 2017 in Kassel en in Athene plaatsvond. In Athene zette ze de performance Carved to Flow op waarbij ze zwarte zeep maakte uit olie, boter en houtskool, afkomstig uit mediterrane landen, het Midden-Oosten en Noord- en West-Afrika. Een statement om te laten zien dat ingrediënten uit alle windstreken nodig zijn om zoiets eenvoudigs als zeep te maken. Vijftienduizend stuks zeep werden vervolgens verkocht tijdens performances in Kassel. Met die opbrengst begon Otobong aan de derde fase: de natuurlijke middelen die gebruikt werden om de zeep te maken, plantte ze opnieuw aan in Afrika. Intussen heeft ze in Akwa Ibom, Nigeria, de Carved to Flow Foundation opgericht: een stichting die zich bezighoudt met circulaire economie.

Tegelijk wilde Otobong met Carved to Flow aantonen hoe goederen die geplunderd zijn of goedkoop worden aangekocht, nadat ze verscheept en bewerkt zijn, tegen een veel hogere prijs worden doorverkocht. Zo is Carved to Flow een performance over ongelijkheid en macht.

In de geëngageerde, ‘politieke’ kunst van Otobong Nkanga is alles met alles verbonden: wat wij doen, bouwen, kopen en aantrekken is ergens ter wereld gemaakt en zorgt daar vaak voor vernietigende gevolgen. Haar werk wordt geboren uit een grote bezorgdheid voor de aarde als één groot levend organisme, waar wij allemaal onlosmakelijk deel van uitmaken.

website Otobong Nkanga