Kunstenaar Narges Mohammadi schraapt koffers uit blokken zeep

De Afghaans-Nederlandse kunstenaar Narges Mohammadi ontwerpt installaties en sculpturen zoals chef-koks gerechten maken: schijnbaar onverenigbare vormen en materialen brengt zij bij elkaar. Met die onverwachte combinaties wekt ze tussenruimtes op, plaatsen waar alles en niets tegelijk gebeurt.

Met de installatie Almost There (2020) laat Narges Mohammadi (1993) even je blik en begrip stokken. Je herkent de vormen wel: een tafel, een stoel, een jas. Maar het monochrome materiaal thuisbrengen waarmee ze zijn gemaakt gaat net wat langzamer. Leem wordt doorgaans gebruikt om huizen te bouwen, en zeker niet om de dingen te maken die je hier vindt. Zo maakt Mohammadi dat er opeens twee verschillende niveaus van een huis – of misschien zelfs een thuis – door elkaar lopen. Het is een prikkelend voorbeeld van hoe ze onverwachte verbindingen legt tussen vormen en materialen.

Die opmerkelijke vorm-materiaalcombinaties komen wel vaker terug in Mohammadi’s werken. Ze maakte eerder al een reiskoffer van zeep, een badkamer van stro en een smalle gang opgebouwd met liefst 700 kilo (!) van een Perzische lekkernij.

Wanneer ik haar spreek, houdt ze even pauze van een nieuw werk waaraan ze bezig is: Concrete Exchange. Het moet een theekop van beton worden, uitvergroot tot monumentale proporties. Met een grote glimlach vertelt ze dat ze een verwantschap voelt met koks die schijnbaar onverenigbare smaken bij elkaar brengen. Inhoud, materiaal en vormen moeten in haar kunstwerken ook echt één geheel vormen, stelt ze, hoezeer die componenten elkaar ook lijken tegen te spreken.

Dat Mohammadi in ruimtelijke media werkt, daar heeft ze niet echt een reden voor, merkt ze op, behalve dat er gewoon veel is dat haar daaraan bevalt. Dan denkt ze onder meer aan de lichtval, dat je om zo’n kunstwerk heen kunt lopen, en dat je de afmetingen ervan automatisch vergelijkt met je eigen lichaam.

Bovendien houdt ze van het gevoel dat je vanuit het niets iets kunt maken dat echt in de ruimte staat. Ze vindt het belangrijk om zelf actief met het materiaal bezig te zijn. Ook wanneer ze samenwerkt met anderen, zoals voor die betonnen theekop.

Plaats, proces, gevoel

Mohammadi wil al het materiaal door haar handen laten gaan, al vergt het haar dan soms een paar maanden voordat ze zich een nieuwe techniek eigen heeft gemaakt. Door die intensieve omgang ontstaat er ruimte voor verrassingen en voor afwijkingen van het oorspronkelijke idee. Voor haar is die aandachtige manier van werken net zoiets als wanneer je moeder of je oma voor je kookt: dat eten smaakt altijd beter dan eten uit pakjes en zakjes.

Het proces maakt echt deel uit van het kunstwerk, ook al kun je dat er niet altijd direct aan zien. Een goed voorbeeld is Schoon verlangen (2021), dat ze maakte voor een expositie over het leven tijdens de coronapandemie. De sculptuur is gemaakt van zeep en heeft de vorm van een rolkoffer. Dat voorwerp verwijst natuurlijk naar reizen, of het verlangen daarnaar: voor langere tijd je huis verlaten was maandenlang nauwelijks een optie.

Tegelijkertijd is de zeep moeilijk los te koppelen van het Nederlandse overheidsadvies om je handen keer op keer te wassen. Probeer daar eens niet aan te denken wanneer Mohammadi vertelt dat ze die koffer zelf uit het grote blok heeft geschraapt met haar nagels. Het gebruik van zeep wordt zo veel meer een drager van betekenis dan wanneer ze voor een traditioneel beeldhouwmateriaal had gekozen als steen of brons.

Tussenruimtes

Mohammadi maakt vaker kunstwerken voor een specifieke expositie. Daardoor zijn ze dikwijls plaatsgebonden en afgestemd op de locatie. Tegelijkertijd wortelt haar kunst sterk in haar eigen binnenwereld, zoals haar herinneringen, gevoelens en verlangens.

Ze vertelt over de ontstaansgeschiedenis van het eerder genoemde Almost There, dat een versie is van een eerdere installatie: Perhaps it is only in the warm summer breezed stones that I feel at home (2019). Het leek haar gewoonweg niet eerlijk om dat precieze kunstwerk op een andere locatie opnieuw op te bouwen. Bovendien vóélde ze zich nu ook anders. Hangen de buiten- en binnenwereld immers niet nauw samen? Alles wat je ziet, hoort of ruikt kan in je hoofd weer iets anders naar boven halen.

Wat er binnenin je omgaat, kan als tastbaar kunstwerk naar de buitenwereld worden gebracht. Een mooi voorbeeld is de tweeledige installatie Attempts for refuge (2021). Dat bestaat deels uit een toren van rechtopstaande, met leem bedekte matrassen die naar elkaar toebuigen. Het is alsof ze elkaar willen omhelzen. Een jeugdherinnering van Mohammadi was hiervoor de inspiratiebron: hand in hand met haar broertje een dutje doen in moeders bed.

Door vertrouwde vormen en inhoud te combineren met de ‘verkeerde’ materialen ontstaat iets wat je een tussenruimte kunt noemen

Het andere deel is een lemen gang met kast. Ook dit is gebaseerd op herinneringen, deze keer aan wanneer Mohammadi bij een familielid op bezoek ging dat altijd veel mensen over de vloer had. Als het haar te druk werd ging ze naar de gang. Dan keek ze naar de jassen en schoenen en fantaseerde ze over zelf volwassen zijn. Die gang beschrijft ze als een tussenruimte: niet echt binnen en niet echt buiten, een plaats waar niets en tegelijkertijd álles gebeurt.

Enigszins aarzelend stelt Mohammadi dat elk kunstwerk ook een poging is om een ruimte voor zichzelf te scheppen in een wereld waarin ze zich niet echt thuis voelt. Daarom heeft ze zo’n voorkeur voor alledaagse en huiselijke dingen, van koffers tot matrassen. Dat zijn ook zaken waarmee je als mens direct te maken hebt. Je kunt ze altijd wel aan iets verbinden uit je eigen leven. Door zulke vertrouwde vormen en inhoud te combineren met de ‘verkeerde’ materialen, ontstaat volgens de kunstenaar iets wat je eveneens een tussenruimte zou kunnen noemen. Die raakt langzaam gevuld met de interpretaties en associaties van de kijker. Maar altijd blijft er plaats over voor de fantasie.

Beton zachter maken

Een van die ‘plaatsen’ waar ze zich niet echt thuis voelt is de kunstwereld, en dan specifiek het commerciële ervan. Lange tijd heeft ze afgezien van deelname aan kunstbeurzen, tot ze gevraagd werd voor de jongste editie van de beurs Unfair Amsterdam.

Hoe kon ze haar plaats vinden in het systeem van kunstbeurzen? Hiervoor maakte ze een nieuw werk: het eerdergenoemde Concrete Exchange, de theekop van beton. Dat materiaal doet onmiddellijk denken aan gebouwen, en – zeker in de overspannen huizenmarkt in Nederland – aan geld, veel geld.

De vorm is net een stuk menselijker en persoonlijker: het is het soort kopje dat in Mohammadi’s herinnering vroeger in elk Afghaans huishouden wel te vinden leek. Tegelijkertijd ziet ze het object als een symbool tegen gentrificatie, dat vaak gepaard gaat met de opkomst van allerlei hippe koffietentjes. De combinatie van theekop, beton en de gesuggereerde beweging – wordt het kopje opgetild, of valt het? – moet dat materiaal wat zachter laten voelen, wat intiemer zelfs. Tegelijk blijft de associatie met gebouwen overeind: ook het materiaal moet zijn achtergronden behouden.

Er zijn twee varianten van het kunstwerk: het positief (de theekop) en het negatief (de afdruk in een cementen oppervlak). Het positief wordt ter donatie aangeboden aan een buurtinitiatief in de Randstad; geïnteresseerden kunnen zich melden. Het negatief kan worden ‘gekocht’. Je hoeft daar namelijk geen geld voor neer te leggen – mág dat zelfs niet. Wat gevraagd wordt is een tijdsinvestering die gelijk staat aan de hoeveelheid tijd die Mohammadi en haar team hebben gestoken in het realiseren ervan.

Wie straks Mohammadi’s laatste werk wil kopen, hoeft daar geen geld voor neer te leggen – mág dat zelfs niet

De koper wordt uitgenodigd om die tijd te besteden bij het gekozen buurtinitiatief: door praktische ondersteuning bijvoorbeeld, of door activiteiten bij te wonen of organiseren. Dan heeft Mohammadi een manier gevonden om met Concrete Exchange een plaatsje te vinden in de (kunstbeurzen)wereld: door te laten zien dat geld niet op kan tegen saamhorigheid en verbinding.

Website Narges Mohammadi | Unfair Amsterdam

Op 26 november opent haar solopresentatie Onzichtbare handen in het Stedelijk Museum Schiedam.

Almost There was tot en met 30 september te zien tijdens de groepstentoonstelling Moving Stories in Museum Het Valkhof (Nijmegen) en van 25 september t/m 15 oktober tijdens het festival Waterwerken (Buitenplaats Brienenoord, Rotterdam).