Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen heropent in grandeur

Na elf jaar bouwen en renoveren opent het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) opnieuw de deuren. Het is de talk of the town, the country en ook wel daarbuiten, want met een volledig nieuwe vleugel voor moderne kunst, tweehonderd gerestaureerde werken en een interactieve publieksbeleving wil het museum bezoekers aantrekken uit binnen- én buitenland. Binnen het Vlaamse museumlandschap wil het KMSKA een voortrekkersrol opnemen.

Een van de eerste dingen die je ziet als je het vernieuwde Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen binnentreedt, is de monumentale traphal in donker marmer met een gouden gewelf. In zo’n omgeving weet je dat de kunstwerken in goede handen zijn. En inderdaad, de Rubenszaal en omringende ruimtes met Vlaamse primitieven zijn al evenzeer tot in de puntjes afgewerkt, met fluwelen banken en antiekrode wanden die de schilderijen schitterend laten oplichten.

Dat mocht ook wel, na elf jaar wachten. Het museum, bouwjaar 1890, sloot in 2011 de deuren omdat het na honderd jaar afgeleefd was. De klimaatinstallatie was niet meer in staat om de collectie veilig te bewaren voor de toekomst, het dak lekte, van de gevel kwamen stukken los en er was niet meer genoeg ruimte voor de uitgebreide collectie en diverse museumfuncties. Kortom, het KMSKA was niet meer aangepast aan de eenentwintigste eeuw.

Oorspronkelijk zou de renovatie tot 2014 duren, maar dat werd herhaaldelijk uitgesteld: tot 2017, 2019 en tot slot 2022. Als je een oud gebouw onder handen neemt, kom je altijd onvoorziene complicaties tegen. Zo waren er problemen met stabiliteit, moest er meer asbest verwijderd worden dan gedacht en heeft men de bunker in de kelder helemaal handmatig moeten afbreken.

Ook het kostenplaatje zat er voor iets tussen. Met wisselende directeurs, bouwmeesters en ministers was de renovatie een complex dossier. Zo werd de heraanleg van de tuin, gevel en kantoren in 2006 om budgettaire redenen uit het masterplan gehaald, maar er jaren later weer aan toegevoegd. Het budget werd dus ook opgeschaald. De Vlaamse overheid zou oorspronkelijk vierenveertig miljoen euro investeren, uiteindelijk is dat honderd miljoen geworden. “Het is veel geld, maar in vergelijking met soortgelijke bouwprojecten in het buitenland valt het goed mee”, aldus Vlaams minister-president Jan Jambon.

Spiegelzaal

Het moet wel gezegd: het resultaat van dat lange wachten mag gezien worden. De oorspronkelijke zalen zijn in hun grandeur hersteld, maar dé blikvanger van de verbouwing is het hagelwitte, nieuwe volume dat 21.000 vierkante meter tentoonstellingsruimte toevoegt. Dikkie Scipio van KAAN Architecten integreerde die zalen in de vroegere patio’s, waardoor de uitbreiding van buitenaf onzichtbaar is en het oorspronkelijke gebouw in ere blijft.

Zodra je het nieuwe deel binnenstapt, vergeet je dat je eigenlijk in een negentiende-eeuws gebouw staat. De vloeren, de metershoge muren, het plafond met glazen plafondkoepels: alles is wit en blinkt zozeer dat het lijkt alsof de kunstwerken aan je voeten liggen. Enkele verdiepingen hoger kleurt het dan weer gitzwart in het intieme prentenkabinet, dat pronkt met tekeningen, kleine sculpturen en andere lichtgevoelige werken.

Ook achter de schermen is het museum helemaal opgefrist. Zo worden de werken die niet in de zalen hangen, bewaard in een hypermodern intern depot of krijgen ze een behandeling in het nieuwe restauratieatelier, dat deels is opengesteld voor publiek. De buitenkant van het museum werd eveneens aangepakt. De gevel is gerestaureerd, er is een nieuw mozaïek bij de inkom, en de museumtuin presenteert zich meteen als een eerste museumzaal met een promenade en sculpturen uit de collectie.

Internationale trekpleister

Die collectie blijft natuurlijk hét unieke uithangbord van het museum. Het zijn de topstukken van Rubens, Van Dyck, Jordaens en de Vlaamse primitieven; het is de buitenaardse Madonna van Fouquet; het is ’s werelds grootste collectie van James Ensor en Rik Wouters, die van het museum een internationale trekpleister moeten maken. “De opening van het KMSKA is een historisch moment omdat we daarmee de poorten openen naar een unieke collectie met wereldfaam. Via de bruiklenen tijdens de afgelopen jaren zijn onze werken door elf miljoen bezoekers wereldwijd bewonderd”, zegt Luk Lemmens, voorzitter van KMSKA vzw. “Het museum verweeft het verleden, het heden en de toekomst op een unieke manier en kan zich daardoor meten met andere Europese topmusea, zoals het Rijksmuseum en het Prado.”

Van de 8.400 werken uit de collectie zijn er maar liefst 640 gepresenteerd. Bijna een derde daarvan kreeg recent een retouchebeurt, zoals Rubens’ portret van de Antwerpse stadssecretaris Gevartius, waarop het scherpe contrast tussen het witte papier en de zwarte kledij weer opvalt, of zijn Michielsen-triptiek, waarop je de tranen ziet blinken. Die enorme collectie is verspreid over drie vleugels. De kunstwerken van voor 1880 krijgen een plaats in het historische deel, de moderne parels (met onder meer Alechinsky, Permeke, Modigliani en Magritte) zijn te bewonderen in het nieuwe volume en op het scharnierpunt daartussen is er een volledige vleugel gewijd aan James Ensor. Toch is de scheiding tussen oud en nieuw niet al te strikt: de opdeling gebeurt namelijk niet meer chronologisch maar thematisch, wat tot verrassende ontmoetingen leidt. Zag je al een Bruegel naast een Broodthaers of Berlinde De Bruyckere bij Da Messina?

Ontmoetingsplek

De collectie kan nu in optimale omstandigheden aan de bezoekers worden gepresenteerd. Na elf jaar staan de medewerkers dan ook te popelen om de zalen weer te zien vollopen. “We hopen oude én nieuwe bezoekers te ontvangen en vooral verschillende doelgroepen te bereiken”, zegt directeur Carmen Willems. “Daarvoor hebben we met een divers testpubliek – De Schoonste Honderd – vijf jaar lang nagedacht over de presentatie, signalisatie, evacuatie... We hebben museum niet alleen voor maar mét het publiek gemaakt.”

Het KMSKA heeft daarbij zijn rol grondig herdacht. Waar het voordien een vrij conservatieve benadering hanteerde en vooral kunst toonde, wil het nieuwe museum een ontmoetingsplek zijn waar iedereen zich welkom voelt. “We willen de bezoekers uitnodigen om anders te kijken en meer te zien”, vertelt Willems. “Naast de klassieke zaalteksten zijn er daarom een audiogids, een museumapp en multimediale toepassingen, zoals touchscreens met verdiepende info, een VR-experience van het Rubensatelier en performances van de Artists in Residence met poëzie, een hoorspel, muziek…”

Bij die interactie is er aan verschillende leeftijden gedacht. Voor kinderen heeft kunstenaar Christophe Coppens tien details uit schilderijen uitvergroot: levensgrote kamelen, een enorme hand, een neus… Een gratis boekje geeft een opdracht bij elke installatie. Verder kunnen jong en oud creatief aan de slag tijdens de workshops in het weekend in het Open Atelier. En het meest trots is het museum misschien wel op Radio Bart, de mobiele radiostudio waarmee de blinde medewerker Bart Van Peer door het museum reist en de bezoeker uitnodigt om samen met hem de kunstwerken op een andere manier te benaderen.

Pionier

Nu het KMSKA de tijd heeft gehad om de puntjes op de i te zetten wil het meer dan ooit een voortrekkersrol opnemen in het Vlaamse museumlandschap. Het is niet alleen het grootste museum van Vlaanderen, maar ook het enige Vlaamse kunstmuseum met een wetenschappelijk statuut. Zo profileert het KMSKA zich als het expertisecentrum voor Ensor en is het een spil in het onderzoek naar Rubens. “We willen kennis uitwisselen met andere Vlaamse musea, via bruiklenen uit onze collectie en door expertise te delen. We zijn het enige Vlaamse museum met een eigen restauratieatelier, dus we adviseren andere musea op dat vlak en we delen ook onze onderzoeksresultaten met collega’s”, zegt directeur Carmen Willems.

Ondanks die samenwerking is het KMSKA geen fan van het idee van de Vlaamse regering om te fuseren met het M HKA (Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen) en Mu.ZEE in Oostende. Het museum blijkt gehecht aan haar onderscheidende waarde. Zo sprak KMSKA-voorzitter Luk Lemmens op de opening trots over de manier waarop het museum de financiële uitdagingen aanpakt. Bijvoorbeeld door liefhebbers een virtueel aandeel te laten kopen van Carnaval de Binche van James Ensor. “Door ons als culturele ondernemers te positioneren hebben we veel draagvlak gevonden bij de bedrijven. Het KMSKA is de eerste culturele instelling in Vlaanderen die hierin zo’n goed resultaat kan neerzetten.”

Tijdelijke tentoonstellingen

Naast de vaste collectie is er in het nieuwe volume van het museum plaats voor tijdelijke tentoonstellingen. In het najaar van 2022 zijn dat er drie. Het prentenkabinet staat in het teken van Michel Seuphor. In Kosmorama toont fotograaf Ives Maes de verlaten architecturale overblijfselen van wereldtentoonstellingen. In The Making of zie je, tot slot, hoe zo’n verpieterd gebouw weer naar de hemel kan rijzen: via foto’s van Karin Borghouts volg je de spectaculaire renovatie van het KMSKA zelf. Want je bent pas een museum als je van je problemen kunst weet te maken. En dat doet het KMSKA zeker.

Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen heropent op feestelijke wijze in het weekend van 24 en 25 september. Het programma is hier te vinden. Voor een bezoek in de komende periode is online reserveren aanbevolen.