Johan Goudsblom (1932-2020): de schrijver in de socioloog is altijd springlevend gebleven

Johan Goudsblom was een van de belangrijkste Nederlandse sociologen, maar hij was evengoed een schrijver die wondertjes van stijl en vernuft publiceerde.

Johan Goudsblom – doorgaans Joop genoemd – is vorige week overleden, maar het nieuws raakte pas deze week bekend. Goudsblom staat in de eerste plaats bekend als socioloog, wat zeker juist maar ook onvolledig is. Wie zijn werk leest, leert behalve een socioloog ook een dichter, een ideeënhistoricus, een cultuurhistoricus en nog veel meer kennen.

Zijn grote inspiratiebron als socioloog was de Duitser Norbert Elias, die ook zijn sporen naliet in Goudsblom opus magnum Vuur en beschaving (1992), een geschiedenis van de menselijke vuurbeheersing die verschillende keren is vertaald.

Volgens Goudsblom betekende het temmen van het vuur dat de mensen ook elkaar en zichzelf temden en ‘beschaafden’. Of zoals collega-socioloog Abram de Swaan het kernachtig verwoordt in zijn necrologie van Goudsblom voor NRC: “Grotere beheersing van de omgeving vergt ook steeds grotere sociale dwang tot zelfdwang: dat is de ‘beschaving’. Dat was het grote inzicht van Johan Goudsblom.”

Schaamte en (zelf)twijfel

Andere belangrijke en vaak vertaalde werken van Goudsblom zijn Nihilisme en cultuur, het boek waarop de 28-jarige Goudsblom in 1960 promoveerde, en Balans van de sociologie (1974), dat zowat het handboek was bij de lessen die hij bijna dertig jaar lang (1968-1997) gaf aan de Universiteit van Amsterdam. Arnon Grunberg typeerde Goudsblom in zijn in memoriam voor de Volkskrant als “een onderkoelde maar gepassioneerde academicus”.

Ook na zijn emeritaat bleef Goudsblom boeken publiceren: in 2006 verscheen Het regime van de tijd en in 2016 publiceerde hij bij Van Oorschot het eerste deel van zijn memoires: Geleerd. Memoires 1932-1968 (lees hier onze kritische recensie). De rode draad daarin is schaamte, volgens Grunberg ook een van Goudsbloms voornaamste interessegebieden.

Ook De Swaan leest in NRC veel onzekerheid en zelftwijfel in Geleerd. Die zelftwijfel is volgens hem bepalend geweest voor Goudsbloms leef- en onderzoekshouding. In een uitgebreid portret van Goudsblom voor Ons Erfdeel verwoordde Peter Wesly dat zo: “Precisie, systematiek en relevantie zijn weliswaar belangrijk, maar Goudsblom waarschuwt toch vooral tegen schijnprecisie, loze systematiek en in partijdigheid ontaardende relevantie.”

Evenveel schrijver als socioloog

Voor hij belangrijke sociologische boeken uitbracht, publiceerde Goudsblom over de geschiedenis van de Zaanse molens (als vijftienjarige al!) en schreef hij literaire werken: poëzie, korte tot zeer korte verhalen en aforismen. In 1958 verscheen zijn debuut Pasmunt, een verzameling aforismen die later integraal werd opgenomen in een ruimere collectie met puntige formuleringen, Reserves uit 1998. Zijn wellicht kortste aforisme luidt: ‘Twijfel ik?’

Als student aan de UvA werd hij redacteur van het roemruchte, nog altijd bestaande studentenblad Propria Cures, waarin hij volgens Peter Wesly ‘wondertjes van stijl en vernuft’ publiceerde, samen met onder meer Hugo Brandt Corstius, Theo Sontrop en Renate Rubinstein, met wie hij bevriend bleef. Tot zijn vrienden behoorden ook literatuurcriticus (en later staatssecretaris van Onderwijs en Cultuur) Aad Nuis, journalist en dichter Jan Eijkelboom en bioloog en essayist Dick Hillenius. Hij was ook betrokken bij de oprichting van het literaire tijdschrift Tirade.

Die schrijver is altijd springlevend gebleven in de wetenschapper. Dit gedicht is opgenomen in Komrijs bekende bloemlezingen van de Nederlandse poëzie:

Mijn beter ik en ik
streden erop of eronder.
Mijn beter ik bezweek,
nu ben ik goddank zonder.