Je voelt de blik prikken van Larissa Esvelts sculpturen

Geschilderde naakte vrouwen zijn niet zomaar plaatjes aan de museummuur. De Nederlandse ruimtelijk kunstenaar Larissa Esvelt (1998) probeert zulke figuren te ‘heroveren’, door ze een eigen karakter en blik te geven. Dat levert een ongemakkelijke, maar intrigerende kijkervaring op.

Natuurlijk, de bezoekers waren heus wel gewend aan geschilderde naakte vrouwen, maar dat Édouard Manets Olympia je brutaal aankeek was in 1865 ronduit schokkend. Wat bijdroeg aan het “probleem”: aan verschillende attributen zag je dat de titelfiguur een prostituee was. Dat was toch heel anders dan het schilderij waar Manet zich op baseerde: Titiaans Venus van Urbino (1538). Dat het daar om de Romeinse godin van de erotiek ging, maakte de voorstelling acceptabel.

Er zijn inmiddels heel wat vergelijkbare taferelen vóór en ná Olympia geschilderd, waarvan sommige talloze keren zijn gereproduceerd in kunstgeschiedenisboeken en op briefkaarten en koelkastmagneten. De figuur van de naakte, liggende vrouw is zo heel vertrouwd geraakt. Waarom is Larissa Esvelts Doll On Her Chaise Longue (2022) dan toch zo confronterend?

Wollig monster

De sculptuur ligt in een vertrouwde pose op een dito ligbank, waar je Manet, Titiaan en vele andere voorlopers direct in herkent. Toch doet deze figuur niet wat je op basis van die houding zou verwachting: in plaats van een sexy vrouw, is dit (óók?) een wollig monster met paarse tepels. Die “afslag” is deels bewust, vertelt Esvelt. De precieze groteske uitstraling is gaandeweg tot stand gekomen, omdat ze nu eenmaal heel graag met allerlei soorten materialen werkt; met name textiel, keramiek en gevonden voorwerpen.

Dat zijn op zich al betekenisdragende media. Zachte stoffen werden heel lang geassocieerd met vrouwelijk handwerk en werden daarom ook juist populair onder feministische kunstenaars. Het harde keramiek daarentegen ziet Esvelt als mannelijker, mede vanwege de associatie met materialen voor klassieke sculpturen.

Tot slot zijn de gevonden voorwerpen vooral een belangrijke inspiratiebron tijdens het maakproces, maar Esvelt gebruikt ze soms ook voor kleine details. Dan zorgen ze al helemaal voor een ambigue uitstraling: je voelt direct aan dat ze ooit een daadwerkelijke rol hebben gespeeld in iemands leven, maar ze dragen ook bij aan het gevoel dat deze figuren deels objecten zijn. Door al die materialen te combineren ontstaat er een zekere dubbelzinnigheid: zijn dit monumentale werken, zijn ze juist heel alledaags, of misschien wel beide?

Esvelts keuze voor de Venusachtige pose voor Doll On Her Chaise Longue is evengoed bewust geweest, juist omdat die zo in het collectieve geheugen is gesleten. Er is sprake van een soort algemene beeldentaal of -repertoire. Vaak kun je zo’n houding niet eens aan een bepaalde bron koppelen, of blijkt er discussie mogelijk over het precieze voorbeeld.

Tekenend is dat ik tijdens ons gesprek over Manet en Titiaan begon en Esvelt een heel ander voorbeeld voor ogen bleek te hebben: de sculptuur Venus Victrix (1805-1808) van Antonio Canova, waarvoor Napoleons jongere zus Pauline Bonaparte poseerde als de beroemde godin. Ook noemt Esvelt hedendaagse(re) inspiratiebronnen als de poppen van Paula Rego, de zachte sculpturen van Dorothea Tanner en de afgegoten lichaamsdelen van Alina Szapocznikow.

Acteurs op pauze

Esvelt is als kind vaak meegenomen naar musea, waar ze al die schilderijen met naakte vrouwen weliswaar heel mooi vond, maar ook behoorlijk problematisch. Die dubbele gevoelens zijn ook te zien in haar sculpturen, installaties en getufte wandkleden. Die tonen vaak vrouwenfiguren die zo vreselijk vertrouwd zijn dat je soms de herkomst ervan niet meer kunt herleiden.

De vrouwenfiguren in Esvelts sculpturen, installaties en getufte wandkleden zijn vaak zo vertrouwd dat je soms de herkomst ervan niet meer kunt herleiden

Haar afstudeerwerk The Bath (2020) toont een viertal figuren waarvan ik zeker weet dat ik hun houdingen al eens heb gezien, maar vraag me niet waar. Ze gaan terug op een ander klassiek en nogal voyeuristisch thema in de schilderkunst: de badende vrouw; ook in Esvelts werk een terugkerend thema.

De houdingen en composities van Esvelts sculpturen zijn vaak geënt op de poses die schilders- en fotomodellen aannemen. Op hun beurt spiegelen zij bewust of onbewust weer andere voorbeelden, om zo een bepaalde uitstraling neer te zetten. Hoe vertrouwd en daardoor natuurlijk die houdingen ook lijken, het blijven poses. Door die met haar eigen materialen opnieuw vorm te geven, probeert Esvelt zulke taferelen te “heroveren”, juist als vrouw én met een gezond wantrouwen tegenover de traditie.

Esvelt wil dat haar beelden iets hebben dat aan zoveel van die klassieke schilderijen ontbreekt: een eigen persoonlijkheid. Toch kun je je afvragen of dat streven slaagt. In zekere zin zijn de sculpturen namelijk ook een soort acteurs, zij het dat hun scènes op een eindeloze pauze zijn gezet.

Griezelvallei

Toepasselijk genoeg werkt Esvelt in zekere zin ook als een schilder. Toen ze net aan de kunstacademie begon was dit haar favoriete medium, maar naar eigen zeggen was ze er niet goed genoeg in. Ook lonkten de mogelijkheden van ruimtelijke kunst. Sindsdien heeft ze geen schilderij meer gemaakt, maar wel iets van die achtergrond meegenomen in haar praktijk: in de composities en poses natuurlijk, maar ook in het kleurgebruik en het inzetten van contrasten.

Ook schildert ze nog weleens een gezicht voor haar sculpturen, op een vrij schematische manier; eerder als een variant op beschilderde poppenkoppen. Ze wil ook bewust dat de beelden geen realistische gezichten hebben, omdat ze ze als bovennatuurlijk ziet. Vaak hebben de beelden geen zichtbare ogen, of zelfs helemaal geen hoofd. Toch voel je hun blik prikken.

Esvelts sculpturen zijn vaak levensgroot en krijgen de ongemakkelijke sfeer die ook aan etalagepoppen kleeft

Dat je klassieke poses nu eens niet op het platte vlak ziet maar in de ruimte, is behoorlijk confronterend. Esvelts sculpturen zijn vaak zo groot als een mens en krijgen mede daardoor de ongemakkelijke sfeer die ook aan bijvoorbeeld etalagepoppen kleeft. Wie heeft er nog nooit een halve hartverzakking gekregen van zo’n grote pop die plotseling opduikt in een winkelruit?

Esvelt vergelijkt het effect van haar figuren met de uncanny valley of griezelvallei: het idee dat een robot, computeranimatie of pop ongemak en zelfs weerzin oproept wanneer die te veel op een mens lijkt. Ze vertelt over een atelierbezoeker die zich kapot schrok toen Esvelt opeens de pruik eraf trok van haar beeld Bending Over Backwards no. 1 (2020).

Een ander deel van het ongemak komt door de groteske uitwerking. Die functioneert als een vervormende spiegel die je dwingt om de vertrouwde pose opnieuw te bekijken en jezelf vragen te stellen; niet alleen over waar je die houding nu precies van kent. Als man zou je je bijvoorbeeld kunnen afvragen: zien vrouwen in een “getrouw” schilderij net zo’n vervreemdend beeld van hun eigen lichaam?

Durven kijken wordt beloond

Esvelt ziet ook in de ruimtelijke inrichting van haar werk een mooie kans voor een spel met de blik van de toeschouwer. Voor Omstand (Arnhem) maakte ze in 2021 bijvoorbeeld een totaalinstallatie in een glazen huisje, met daarin Doll On Her Chaise Longue. Toch zag je het beeld niet direct: de wanden waren grotendeels afgedekt met enigszins toneelgordijnachtige kleden, met scènes van onder meer zwemmende vrouwen. Je moest echt gluren om een glimp op te vangen van de figuur binnen. Die bleek vervolgens monsterachtig te zijn, maar toch ook wel menselijk. Zou daar dan toch een verklede performer liggen?

Esvelt wil dat haar beelden iets hebben dat aan zoveel van de klassieke schilderijen ontbreekt: een eigen persoonlijkheid

Tegelijkertijd moedigde Esvelt langer en openlijk kijken juist aan, met name door de hoge mate van detail in zowel de afzonderlijke kunstwerken als de overkoepelende installatie. In Omstand bleken in allerlei hoekjes en gaatjes handen, voeten en andere lichaamsdelen te schuilen, die de surreële sfeer versterkten.

Ergens lijkt dat op hoe je je enerzijds kunt ergeren aan het seksisme en voyeurisme van klassieke (westerse), maar je anderzijds toch van die werken kunt genieten. Esvelts kunst dwingt je om door zulk ongemak heen te bijten, want je wordt ervoor beloond.

Werk van Larissa Esvelt is te zien tijdens Springboard Art Fair (Utrecht), van 8 tot en met 11 juni. Ook heeft ze vanaf 24 juni tot en met 6 augustus een tentoonstelling in het Kunsttorentje (Almelo). Als onderdeel van de permanente Kunstroute Schuytgraaf (Arnhem) maakt ze een sculptuur voor de openbare ruimte. De eerste beelden van de route worden eind 2023 onthuld. Vanaf eind augustus is Esvelt resident aan het Europees Keramisch Werkcentrum (EKWC) in Oisterwijk.