literatuur recensie

In het heftige ‘Krijstijd’ blijkt Joost Vandecasteele een magneet voor ongeluk

Een doodzieke dochter, medische perikelen en diverse verslavingen: in dit heftige egodocument van schrijver, scenarist en stand-upcomedian Joost Vandecasteele buitelen de tegenslagen over elkaar heen. Op een bitter-cynische toon en met veel ritme dist de onstuimige auteur rauwe scènes op waarin ook plaats is voor maatschappijkritiek.

Joost Vandecasteele (1979) is wellicht een van onze meest baldadige, onvoorspelbare en ongedurige schrijvers. In zijn romans snijdt hij thema’s aan waar andere auteurs zich liever niet de vingers aan branden: van de terreuraanslagen in Parijs en Brussel (Verlos ons van het kwaad, 2021) en mannelijkheid in #MeToo-tijden tot straatagressie, economische malaise of apocalyptische toekomst- en doemfantasieën, met vooral de grote stad als decor (onder meer in Wraakengel, 2019).

Helaas heeft Vandecasteele, die ook stand-upcomedyverschijnsel en scenarist is (onder meer van de sterke, gedurfde comedyserie Generatie B), er een aard van om zichzelf stokken in de wielen te steken. Waarna hij zichzelf telkens gelukkig heruitvindt, als een Lazarus die weer opstaat. Deze bebaarde bruisbal van ideeën neemt überhaupt een unieke plaats in het Nederlandstalige letterenlandschap in.

Nu verrast de onstuimige schrijver, in 2009 nog laureaat van de Vlaamse Debuutprijs voor Hoe de wereld perfect functioneert zonder mij, met een egodocument. Geheel conform de tijdgeest, denk je dan, waarin een auteur steeds vaker het hele hebben en houden op tafel dient te gooien, een fenomeen waar uitgevers brood menen in te zien.

In Krijstijd hanteert Vandecasteele onbarmhartig het scalpel om zijn eigen bestaan aan flarden te fileren. Tegelijk spreekt er noodzaak en zelfs urgentie uit dit geschrift, zelfs al klinkt dat laatste woord stilaan hopeloos uitgekauwd. Uiteindelijk is het een op en top Vandecasteele-boek geworden. Alleen hij had het kunnen schrijven in die gejaagde, bitter-cynische toon met over the top komische uitvliegers. Dat Krijstijd op de achterflap ook als een roman wordt geafficheerd, is raadselachtiger.

Het boek opent met een prangende scène. Op nieuwjaarsdag 2023 ligt zijn zes maanden oude dochtertje Frida met een levensbedreigende bloedvergiftiging in een Brussels ziekenhuis. Sinds Kerstmis bevindt de “krijsbaby” zich op de spoed. Ze dreigt – onwetend – de slangetjes en “de wirwar aan veelkleurige tubes” die allemaal in haar verdwijnen, dat “koppel aan levenslijnen”, uit haar fragiele lijfje te rukken. De vader moet dat koste wat kost voorkomen: “Mijn vaderschap gereduceerd tot het bedwingen van een hulpeloos wezen, een handeling die ik ongeveer twee keer per uur uitvoer.” Een kwestie van uren was het, gaven de artsen toe. Er moest ingegrepen worden, of het was onomkeerbaar geweest. “Daar ligt ze nu, geveld door een infectie te laf om een volwassene te besmetten.” De ouderlijke pijn is acuut, de radeloosheid groot. En ze wordt literair compleet anders – veel rauwer – verbeeld dan bijvoorbeeld bij Peter Terrin in Post mortem (2012).

De wanhopige maar eloquente Vandecasteele grijpt de gebeurtenis aan om een blik te werpen op zijn eigen, geaccidenteerde leven (waarbij het zieltogende dochtertje lange tijd uit beeld verdwijnt). Dat mondt uit in een cascade van calamiteiten die hem belagen. In het luik ‘In de naam van de vader…’ vertelt hij over hoe hij “zijn zicht en zichtbaarheid” verliest, enkele maanden voor de geboorte van zijn dochter. Een vaalwitte vlek teistert zijn linkeroog, het gaat van kwaad naar erger met dat uitdijende puntje op zijn netvlies. Terwijl Vandecasteele het probleem met lapmiddeltjes probeert op te lossen – hij heeft een hekel aan dokters –, raakt hij dieper in de penarie. Dat weet hij erg plastisch invoelbaar te maken.

Tot hij zich alsnog overlevert aan artsen en zich in het labyrint van de medische wereld begeeft. Onderzoeken volgen, tot een hallucinant beschreven MRI-scan én een week “observatie”, net voor de geboorte van zijn dochter. “Dat was ik nu, een vadsige, harige pop.” De dokters weten het verschijnsel niet te traceren, de schrijver neemt thuis met vergrootglas en spiegel foto’s van zijn oogbol die hij op zijn computer maximaal vergroot. Het “obsessief toeknijpen van elk oog” wordt een tic nerveux. Toegegeven, Vandecasteele smeert zijn ziekenhuisbelevenissen nogal lang uit, al slaat hij spijkers met koppen over de kille, administratieve sores en de onpersoonlijke behandeling die een patiënt soms te beurt valt: “Wachtkamers blijven monumenten van menselijk falen.”

De tegenslagen buitelen in Krijstijd geniepig over elkaar heen, alsof een kwade genius het hoogstpersoonlijk op Vandecasteele heeft gemunt. Zijn schrijverscarrière zit in het slop, opdrachten blijven uit en de financiën slibben dicht – onder meer door de aankoop van een huis en zijn aanslepende woonperikelen – en er is voorts zijn onstuitbare vraatzucht, waarmee hij zichzelf reduceerde tot “een maag-darmvehikel”: “Ik ontwikkelde een levenslange dwangneurose: mijn mond wilde ik steeds vullen met iets smeuïgs.” Maar ook drank en drugs en de naweeën van een op de klippen gelopen huwelijk spelen hem flink parten. Soms kan hij de flitsen van waanzin maar op een armlengte afstand houden.

Stuk voor stuk leidt het tot ongepolijste scènes die hard maar met veel gevoel voor ritme worden opgedist. Tot nachtelijke dromen waarin hij vermoedt zijn gezicht te verliezen (“Op de grond lag mijn afgepeld gelaat als een verkreukeld blad papier”), hallucinerende zwerftochten door Brussel (“de laat-mij-met-rust hoofdstad van Europa”), of ook nog de niets aan de verbeelding overlatende beschrijving van een vasectomie en zijn pogingen om een potje sperma te produceren. Zelfpijniging én zelfvernedering worden in dit boek tot nieuwe hoogten gestuwd, zij het steeds met trucs uit het stand-upcomedy-arsenaal. Vaak geslaagd, soms ook té gechargeerd. Ook zijn niet al te elegante hengelen naar vrouwen – wanneer de eenzaamheid hem besluipt – laat hij niet onvermeld.

Bij momenten moet je haast geloven dat Vandecasteele een magneet voor ongeluk is, een heerschap voor wie je liever een blokje omloopt. Wanneer hij als semi-vaste gast bij het televisieprogramma Mag ik u kussen? enige furore maakt, is zijn woonsituatie bijvoorbeeld net op zijn deplorabelst. De onmacht wordt hard aangezet. Maar later zal zijn huidige vriendin – en moeder van Frida – een rots in de branding blijken.

Er schuilt geregeld ook geduchte maatschappijkritiek in Krijstijd, vakkundig verpakt in snedige sneren aan het adres van de medische wereld of de managementcultuur. Ook de krantenwereld krijgt een flinke veeg uit de pan: “Het blijft toch iets heerlijk hypocriet, zo’n gazet, zichzelf zien ze als een vuurtoren van moraal, maar ongegeneerd betalen ze vrouwen slechter, persen ze freelancers leeg en houden ze seksuele roofdieren in dienst (jullie weten wie ik godverdomme bedoel).” En er zijn bespiegelingen over falend ouderschap en het opbod van de emoties in de media (“Iedereen stort ongevraagd zijn hart uit, niemand is nog gewoon oké. We bezitten meer onverwerkte trauma’s dan korte broeken”).

Het is jammer dat een flink aantal redactionele slordigheden de tekst soms van zijn panache beroven én voor ongelukkige verschrijvingen zorgen (zoals “scepsis” terwijl er “sepsis” moet staan, want het gaat om bloedvergiftiging niet om scepticisme). Maar zoveel is zeker: met Krijstijd heeft Vandecasteele een boek de wereld in geslingerd dat je niet onberoerd kán laten, als “een oerschreeuw” die af en toe omslaat in een grimmige lach. Die verstomt wanneer aan het eind van dit relaas het tragische traject van de ouders met hun zorgenkind nog niet achter de rug blijkt.

Joost Vandecasteele, Krijstijd, Borgerhoff & Lamberigts, Gent, 2025, 149 p.

• Joost Vandecasteele
• romanrecensie