literatuur recensie

In ‘De laatste sessie’ geeft Saskia De Coster het woord aan de zwijgers

De onthulling waar Saskia De Coster in haar tiende roman naartoe werkt, omvat een passionele affaire en machtsmisbruik. Maar weegt de zorgvuldig opgebouwde plot wel op tegen de passiviteit van de personages?

In haar recente boeken ging Saskia De Coster (1976) sterker de autofictiekant op. Zo dwong de schrijfster zichzelf in haar vorige roman Net echt (2023) de zaken onder ogen te zien: kijken naar de geheimen die schuilgaan achter een “normaal” gezin. Met De laatste sessie keert ze nu dan wel terug naar de fictie, ook hier moeten de personages de zaken onder ogen zien. De korte roman, haar tiende, beslaat één therapiesessie: het intakegesprek van de zeventiger Kristien, die bij therapeute Sophie voor het eerst haar verhaal komt doen. Hoewel de roman zich binnen een strak ingekaderde ruimte afspeelt, komt er in Kristiens verhaal een hele wereld voorbij, een deel van haar leven dat ze nog nooit met iemand gedeeld heeft. Nu moedigt ze zichzelf aan: “Kom, ze heeft dit geoefend. Verder vertellen.”

Na zoveel jaar de stilte verbreken blijkt lastig, en in het begin verzucht je wellicht net als Sophie dat de vrouw “ratelt maar haast nog niets heeft verteld”. Toch ontstaat er langzaam een verhaal, van een ogenschijnlijk doodgewone huisvrouw op leeftijd (een lang en gelukkig huwelijk, twee kinderen, een woning in België en een vakantiehuisje in Spanje) waarbij De Coster de spanning langzaam opvoert. Want waar kan iemand als Kristien zo lang over gezwegen hebben?

Zo ontvouwt zich een gelaagd verhaal over een obsessieve, passionele affaire met een andere vrouw, Tove. Daaruit blijkt hoe machtsmisbruik mogelijk wordt wanneer zwijgen en schaamte de boventoon voeren in een (vrouwen)leven.

Kristien blijkt niet zo doorsnee als verwacht. Als huisvrouw leeft ze een afgezonderd bestaan, waarin ritme en besluiteloosheid vooropstaan. Ze lijkt alleen passief de verwachtte handelingen van “leven” uit te voeren als een mantra: de radio aan, het gasfornuis checken voor je de deur opendoet. In haar jeugd al “was Kristien gedwee en gehoorzaam en stelde zo vaak iets uit tot de keuze voor haar gemaakt werd”. De stilte is aan Kristien meegegeven, door een moeder die niet over politiek wilde praten (dat was ongezellig) en die alles wat “te” voor zich had afwees, “behalve thuis”. Dat dit iets is wat niet alleen haar gezin maar de hele regio kenmerkt, blijkt uit het gemopper van haar Spaanse vriendin Paula over de West-Vlaamse zwijgzaamheid.

Dit passieve ritme wordt verstoord wanneer er een nieuwe overbuurvrouw aanbelt. Tove stelt vragen, praat over politiek, heeft meningen – Kristien bewondert dit, ze voelt zich er bijzonder door. Eindelijk weet ze zich gezien, nadat ze een heel “leven in een lichaam gedwongen was, als een onderdeel in een machine”, rondlopend met “de namen die anderen haar gegeven hadden. Kristien, mama, vrouw, zwemster”. Wat begint als een vriendschap verandert al snel in een affaire gebouwd op de routine waar Kristien zoveel waarde aan hecht: dinsdag de radio luisteren, koffiedrinken, het gasfornuis controleren, met Tove naar het zwembad fietsen, omkleden terwijl Tove koffiedrinkt, baantjes zwemmen terwijl Tove toekijkt, truffels in het pashokje gevoerd worden door Tove, daarna seks. Maar hoe strak deze routine ook is, ze ontwricht al snel Kristiens leven, want in die voorspelbaarheid doet Tove toch altijd iets onverwachts, soms verlaat ze plots het zwembad, reageert kortaf bij pogingen tot toenadering. De affaire wordt obsessief, alsof Kristiens “gewone leventje in een vreemd sprookje was getransformeerd”, een “gothic novel” waarin “je zo onder de betovering geraakt, of zo in de macht van iemand bent” dat je ziek wordt.

Met haar zwijgzame onderdanigheid geeft Kristien alle touwtjes uit handen: ze mag geen vragen stellen, is volledig onderdanig, wordt uitgekafferd zodra ze zelf initiatief neemt door bijvoorbeeld bij Tove aan te bellen. De Coster werkt meticuleus toe naar een onthulling over de onderlinge verhoudingen tussen Tove en Kristien. Die spiegelt zich in de raamvertelling, waarin therapeut Sophie zich almaar minder op haar gemak voelt. Ook zij is iemand die “haar hele leven goed heeft kunnen luisteren en zwijgen”, iemand die “niet aan het woord hoeft te zijn om gehoord te worden”. Als therapeut lijkt ze passief, ze stelt geen vragen, luistert vooral. Haar personage voelt aan als een vat dat nog gevuld moet worden, net als Kristien. Zodoende lijkt haar ongemak wellicht eerst uit herkenning voort te komen, tot blijkt dat ook zij met een verzwegen en duister geheim in haar verleden zit.

De ingehouden passie, of zelfs opgekropte woede die in eerdere romans van Saskia De Coster naar voren kwam, is ook door De laatste sessie geweven – in het zwijgen van zowel Sophie als Kristien en in hoe zij weinig initiatief lijken te nemen in hun leven. Toch benadrukt de spiegeling van de raamvertelling in het verhaal van Kristien en Tove niet alleen hoe zwaar stilte kan wegen, ze zorgt ook voor een soort apathie bij de lezer. Zijn de passie en woede niet té ingehouden? Zeker in Sophies verhaal is de opbouw naar de onthulling van de reden achter haar ongemak niet helemaal geslaagd. De spanning en uiteindelijke gevoelens van schok of medeleven die de lezer normaliter zou ervaren bij zo’n zorgvuldig opgebouwde plot komen niet tot volle wasdom, deels doordat de raamvertelling telkens maar kort aan bod komt, deels doordat Sophies persoonlijkheid op de achtergrond blijft.

Het taalgebruik draagt daaraan bij. Het is logisch dat Kristien als zelfverklaarde doodgewone vrouw ook doornormale taal gebruikt, maar daardoor vervalt ze soms in clichés wanneer ze haar ervaringen beschrijft. Zo omschrijft ze diepe rouw als de hoop dat de verloren persoon elk moment uit de trein kan stappen; ze wil de tijd stilzetten en wenst terug te keren “naar het verleden en daar de weeffouten te herstellen”. Bij Sophie lijkt de oorzaak ergens anders te liggen: zwijgzaamheid belemmert niet enkel haar spraak, maar hakt ook haar gedachten op in korte, onafgemaakte zinnen.

Met haar taalkeuze blijft De Coster zo trouw aan de personages, van wie de persoonlijkheden op de achtergrond blijven – behalve wellicht Tove die, hoewel ze zelf nooit aan het woord komt, een psychologische ongrijpbaarheid uitstraalt die niet alleen Kristien fascineert, maar ook de lezer. Zo benadrukt De Coster in De laatste sessie hoe het is om gebukt te gaan onder zwijgen, om als vrouw in een rol te verdwijnen, om te leven met een door de samenleving opgedrongen passiviteit. Maar na het lezen blijft toch een vraag hangen: gingen de spanning en de emotie die een zo zorgvuldig opgebouwd plot kunnen opwekken niet verloren in de stilte?

Saskia De Coster, De laatste sessie, Borgerhoff & Lamberigts, Gent, 2025, 153 p.

• romanrecensie
• Saskia De Coster