literatuur recensie

Hij mocht niet spreken, maar kon niet zwijgen. En dus werd Erwin Mortier schrijver

Met de Leie als leidraad verkent Erwin Mortier zijn verleden: de lezer die hij was, de schrijver die hij werd en het Vlaanderen dat hem vormde. In zijn meanderende vertelling werpt hij zich op als een verdediger van de Belgische identiteit.

Erwin Mortier is een man met vele hoeden. Sinds hij debuteerde met Marcel in 1999 gooide hij hoge ogen met romans, poëzie en theaterteksten, publiceerde hij reisverslagen, essays en een bundel met kort verhalend proza. Daarnaast is hij bedrijvig als literair vertaler. Nu is er Vlaamse vergezichten, een boek dat zich lastig maar misschien nog het best laat omschrijven als de combinatie van een lang essay met becommentarieerde bloemlezing en (auto)biografische bespiegeling – verantwoording en selectieve leeslijst incluis.

Een “spiegelboek in ruimte en tijd” en “een meanderend verhaal, zwaar van bezinksel”, zo typeert Mortier zijn nieuwste boek zelf. In Vlaamse vergezichten grasduint hij in de archieven: dat van de schrijver, dat van het jonge België en dat van een van zichzelf bewust wordend Vlaanderen. Zijn leidraad is de Leie, de grillige rivier die door zijn geboortestreek stroomt en die het persoonlijke en het collectieve met elkaar verbindt.

Mortier tuurt met zijn fijnzinnige blik in de verte; hij leest het landschap en maakt kritische bedenkingen. Het verleden – niet het minst het zijne – geeft hij een verhaal met de talige gulheid en flair die hem eigen zijn. Slechts op die manier kan het verleden wezenlijk verleden worden: “In zeker opzicht begrijp ik nu, lang nadien, dat het schrijven voor mij begonnen is als een manier om de erfenis van niet kunnen zwijgen en niet mogen spreken, die onder de pannen van het huis hing waar ik opgroeide, te overstijgen.”

De zoektocht naar de wortels van het eigen schrijverschap leidt Mortier eerst naar zijn negentiende-eeuwse voorzaat Jozef Tessely, secretaris van het Nevelse literaire genootschap ‘Moedertaal en Broedermin’. Tessely en zijn vereniging ter bevordering van de Vlaamse geletterdheid fungeren als een beginpunt, niet alleen voor Mortiers verhaal, maar ook voor een opbloeiend cultuurflamingantisme, waarbij moedertaalliefde en Vlaams zelfbewustzijn niet zelden tot uitdrukking werden gebracht in rammelende retoriek. De wapperende woorden en de verbale bombast van zijn voorvaders retorica katapulteren Mortier naar de Vlaams-Nationale zangfeesten en IJzerbedevaarten waar zijn grootouders hem mee naartoe namen: “Intussen brachten verheven kijkende voordrachtskunstenaars teksten ten gehore voorzien van veel binnenrijm en donderde de lucht van toespraken waarin het gehate België, dat de verdere glorie en voorspoed van Vlaanderen in de weg stond, de wacht werd aangezegd.” Over het volksnationalisme dat zijn grootouders en lieden als Cyriel Verschaeve tot hun laatste ademtocht aanhingen, hulde de familie zich, aldus de auteur, later in zwijgen.

In een poging dat “niet mogen spreken” te overstijgen, diept Mortier behalve Tessely en kapelaan Verschaeve nog een hele rist literaire figuren en schilders op die het land van Nevele – de streek rond Brugge, Kortrijk en Gent – een lyrisch elan wisten te geven: Guido Gezelle, de gezusters Loveling, Cyriel Buysse, Richard Minne, Basiel de Craene van de Merendreese Poëziedagen, Hugo Claus, Karel en Gustaaf van de Woestijne, Emile Verharen… om slechts de usual suspects te noemen uit wier werk en brieven gretig wordt geciteerd. Meer hedendaagse schrijvers uit zijn geboortestreek komen in deze persoonlijke literatuurgeschiedenis niet ter sprake.

Verfrissend is de hernieuwde aandacht voor de wat vergeten francofone Vlaamse auteurs Frans Hellens en Suzanne Lilar, want inderdaad: “door de veronachtzaming van de vaak schitterende en altijd intrigerende oeuvres van zijn Franstalige burgerij heeft Vlaanderen ook een groot deel van zijn geheugen en de verbeelding van onze eigen belle epoque gewist.” Mortier compliceert het dominante verhaal door de letteren van het land van Nevele en, bij uitbreiding, de hele Vlaamse literatuur te beschouwen in een meer associatief verband en haar te plaatsen in een rijker – want breder – cultureel speelveld waarin taalfetisjisme en natievorming niet langer van primordiaal belang zijn. Ook Mortier zelf voelt zich in zijn schrijverschap meer verwant “met de openheid van geest, de scherpte en ruimhartigheid van een Vlaams bewustzijn dat België niet uitsloot”.

Vlaamse vergezichten is een boek dat in vier hoofdstukken (met zowel Nederlands- als Franstalige titels en tussentitels) de valse tegenstelling tussen Germaanse en Romaanse cultuur subtiel uitmeet: “geregeld knaagt de vraag hoe we met de verscheidenheid van vandaag en morgen zullen omgaan als we die van gisteren al zo moeilijk kunnen accepteren.” Kritiek op mensen die zowel kunst als samenleving graag zien als de expressie van een tijdloze volksaard die van vreemde elementen moet worden gevrijwaard, blijft dan ook niet uit. Mortier hekelt de “uitgezuiverde, van alle complexe ontdane, inclusieve ‘Vlaamse identiteit’ die het huidige separatisme propageert” en werpt zich op als verdediger van de Belgische: “het is een erfgoed dat intens complex is, en dus een ongemene rijkdom biedt, die wij, niet het minst de ‘culturele elite’ aan beide zijden van de taalgrens, te weinig erkennen.” Dat het ‘Envoi’ over de woelige zomer van 1914 gaat, toen Duitse strijdmachten België waren binnengevallen en de Eerste Wereldoorlog uitbrak, mogen we gezien het huidige politieke klimaat wellicht als een waarschuwing opvatten?

“Zie beslist af van elke logica”, zegt Mortier met Richard Minne vooraleer hij ons overlevert aan zijn meanderende verhaal. Hoewel hij zich in de aanhef rechtstreeks tot de lezers richt en helder uiteenzet wat de bedoeling is van deze tocht door de tijd – “een terugblik op de lezer die ik ooit was, en de daaraan ontsproten schrijver” – kreeg deze lezer toch niet helemaal waarnaar de aanhef en de achterflap hem deden verlangen.

Kijk, ik houd van de boeken van Mortier. Mij kunnen zijn huiver van gerantsoeneerde taal en zijn precieuze mechanieken zeker charmeren. Bovendien geloof ik ook dat er meer verbanden bestaan dan de causale. Toch moet ik bekennen dat ik de bedrading van dit boek niet helemaal begrijp; de samenhang in de collage overtuigt niet altijd. Ook een grillig, panoramisch en meerstemmig verhaal behoeft stroomrichting. Mortiers topofiele twijfelwals van herinnering en de doorwerking van het verleden komt te traag op gang en zakt hier en daar in. Dat komt vooral door de overvloedige citaten die niet altijd genoeg toevoegen om hun soms bladzijdenlange omvang te rechtvaardigen. Vlaamse vergezichten is een lange, onevenwichtige liefdesbrief aan Mortiers land van herkomst. Een verkenning van de denkbeelden die de generaties met wie de schrijver is opgegroeid hebben “bevrucht”, “beklemd” en “verwond”, is het echter te weinig. Daarvoor ontbreekt het Vlaamse vergezichten te zeer aan een spanningsboog en glijdt Mortiers persoonlijke reflectie te vaak weg tussen de plooien.

Erwin Mortier, Vlaamse vergezichten, De Bezige Bij, Amsterdam, 2025, 264 p.

• erwin mortier
• recensie