Het vergeten grote verhaal

Grote verhalen zijn en vogue. Yuval Noah Harari’s geschiedenissen van de hele mensheid vliegen als zoete broodjes over de toonbank. Politicoloog Jonathan Holslag bracht onlangs Vrede en oorlog uit, de geschiedenis van conflicten van de IJzertijd tot nu. Zelfs Oswald Spenglers cultuurpessimistische epos De ondergang van het Avondland (1918-1922) werd in twee glimmende delen heruitgegeven.

Wat in die pogingen tot alomvattende geschiedschrijving al te vaak ontbreekt, is aandacht voor man-vrouwverhoudingen. Meer zelfs: wie die boeken leest, zou kunnen geloven dat vrouwen helemaal niet van tel waren in de vaart der volkeren. Dat komt, schrijft emeritus hoogleraar vergelijkende literatuurwetenschappen Mineke Schipper in Heuvels van het paradijs, omdat vrouwen al ongeveer zo lang als er verhalen zijn neergezet worden als minderwaardig, als hysterisch, als zwak, als onbetrouwbaar, kortom: alleen nuttig om te baren. Er werd over hen geschreven, niet door hen. In die verhalen worden vrouwen meestal gereduceerd tot een lichaamsdeel. Baarmoeder, borsten, vagina: angstaanjagend en fascinerend tegelijk, vonden mannen. Sjamanen, geestelijken, dichters, later historici, dokters en wetenschappers: allemaal beschreven ze vrouwen als vlees dat in bedwang moest worden gehouden.

Schipper nam het op zich om dat vaak vergeten grote verhaal te schrijven. In Heuvels van het paradijs neemt de auteur ons mee in vogelvlucht door tijd en ruimte. Ze neemt oeroude mythes, religieuze teksten, kunst, medische en filosofische traktaten en nieuwsbronnen onder de loep, van vroeger tot nu. Eén thema overheerst: vrouwen moet je onder de knoet krijgen en houden. Met mythes over vagina’s met tanden of giftig bloed. Met nare gewoontes als voetbinden of vrouwenbesnijdenis. Met normen en waarden, vaak in wetten gevat. Met neerbuigende spreekwoorden als “vrouwen en koteletten, hoe meer je ze slaat, des te malser ze worden”(Duitsland), “knuppelen levert deugdzame vrouwen op” (China),
“Bij mannen gaat kennis voor deugd, bij vrouwen gaat deugd voor kennis” (Duitsland), “een dochter is als een regendruppel, ze bevrucht de velden van anderen” (Congo). Met liederen en gedichten, zoals het middeleeuwse studentenlied waar de titel naar verwijst. Daarin wordt een vrouwenlichaam lyrisch bezongen, maar in de laatste regel komt de aap uit de mouw: “O genot van dit bezit!”, kreten de studenten.

Het boek puilt uit van de fascinerende anekdotes. Over jaloerse mannelijke goden die zich een beetje van die vrouwelijke voortplantingskracht willen toe-eigenen door borsten te laten groeien – er zijn zelfs afbeeldingen bekend van een van tieten voorziene Christus. Over Antoni van Leeuwenhoek, die ondanks zijn microscoop hardnekkig wilde blijven geloven dat alle levenskracht in het zaad zit en de eicel alleen als voeding dient. Het hoofdstuk ‘Geweld’ is bijzonder wrang: Schipper somt op hoe vrouwen met geweld, verkrachting en marteling in de pas gedwongen worden – ook dat zie je in alle culturen en tijden terug.

Vaak zijn vrouwen beschreven als vlees dat in bedwang moest worden gehouden

Door het verband met vandaag te leggen, toont Schipper aan dat we die oude denkbeelden nog lang niet van ons hebben afgeschud. Zo beschrijft ze dat vrouwenbesnijdenis wereldwijd juist toeneemt, in plaats van afneemt. Of dat nieuwe schoonheidsidealen in de westerse wereld wel lijken op vrijheid, maar het (vrouwen)lichaam toch weer in een keurslijf dwingen. Ook vrouwen, geeft Schipper toe, hielden en houden die kwalijke gewoontes mee in stand. Hoe kan het ook anders, als ze leren dat het zo hoort. De vele mythes, gewoontes, wetten en geschriften die Schipper citeert, zijn fascinerend en deprimerend tegelijk. Alleen mis ik hier en daar wat context: niet overal duidt ze over welk tijdperk het precies gaat. Ze eindigt het boek, zoals te verwachten was, met een korte beschouwing over #MeToo. Daarin leest ze een wereldwijde opstand tegen het misbruik van vrouwenlichamen. Tegelijk waarschuwt ze terecht dat vrouwen niet in de slachtofferrol mogen blijven zitten, noch in die van aanklager: ze moeten hun eigen lichamen en lusten in handen nemen.

Waar komt die drang tot bezitten en overheersen vandaan? Schipper formuleert een theorie. In de alleroudste scheppingsverhalen zijn de goden vaak vrouwelijk, merkte ze. Een oergodin baart alles wat leeft. Dat gaat duizenden jaren zo, tot je overal mannen in de verhalen ziet binnendringen. Geleidelijk aan zie je de mythes evolueren: eerst heeft de oergodin nog het zaad van een mannelijke godheid nodig, later wordt ze er helemaal uit geschreven. In de godsdiensten van het boek komen er bij de schepping van de wereld helemaal geen vrouwen meer aan te pas. En dat, vermoedt ze, komt omdat mannen het onrechtvaardig, ja zelfs bedreigend vonden dat zij hun eigen soort niet konden voortbrengen. Lang voor men begreep hoe de cyclus werkt en wat sperma is,moet het inderdaad verwarrend geweest zijn: waar dienen mannen eigenlijk voor? Tegelijk met die verschuiving in de mythes evolueerde de samenleving van matrilokaal naar patrilokaal. Vrouwen werden als bezit van de pater familias aan de echtgenoot doorgegeven, en verloren zo de zeggingskracht over hun lichamen en bezittingen. Die hypothese klinkt aannemelijk, maar ik mis verdere ondersteuning. Een aanvullend evolutionair perspectief had dit punt krachtiger kunnen maken.

Schipper is niet de meest bevlogen auteur: haar zinnen zijn niet altijd elegant, haar redeneringen soms omslachtig. Daarom leest het boek meer aan als een naslagwerk voor wie geïnteresseerd is in een feministische blik op geschiedenis, dan als potentiële bestseller die de meerwaardezoeker met een historische interesse zal kunnen bekoren. Zonde, want wat ze in Heuvels van het paradijs beschrijft, is een hoogst noodzakelijke aanvulling op de wereldgeschiedenis die zelfs in de eindtermen van het onderwijs niet zou misstaan.

Mineke Schipper, Heuvels van het paradijs. Een geschiedenis van macht en onmacht, Prometheus, Amsterdam, 2018, 320 p.