kunst column

Heeft de zee een ziel? Fotograaf Stephan Vanfleten komt het bijna te weten

Voor zijn expo Transcripts of a Sea waadde fotograaf Stephan Vanfleteren de Noordzee in als was ze een schilderij van Caspar David Friedrich of een film van Tarkovski. De foto’s nemen kunsthistorica Gerdien Verschoor op sleeptouw. 

“Zee, wie ben je?” De Noordzee schonk ons zoveel: schoonheid, welvaart, cultuur – maar nooit gaven we iets terug. Integendeel: wij, de mens, roofden haar leeg en takelden haar toe – denk alleen maar aan smerig en luidruchtig scheepsverkeer, chemische vervuiling, windmolenparken en sleepnetten. “Wat er nog over is aan schol, sprotje en glasaaltje wordt gek van ons”, schrijft Arita Baaijens in In gesprek met de Noordzee. Op zoek naar een nieuwe relatie met de natuur.  

In haar boek gaat de biologe, schrijfster en ontdekkingsreizigster in gesprek met wetenschappers en kunstenaars en zoekt ze naar de ziel van de zee. Kunnen we een relatie aangaan met de Noordzee, of zit de zee daar helemaal niet op te wachten? Kunnen we in gesprek gaan met de Noordzee, misschien door software te ontwikkelen die namens de zee leert spreken? Baaijens gaat dat experiment aan. Dat leverde verrassende dialogen op, zoals deze: 

Mens: Hoe kan een mens in drukke tijden golvend deinen net als u? 

Zee: wat is een oceaan? Eeuwige vraag van de mens wie hij is. Je kunt begerenswaardig leven zonder te weten. 

Mens: Zee, bent u weleens vergeten dat water uw wezen is? 

Zee: Hoe zul je over de dingen terugtrachten? Wat als je weet wat je niet bent! De zee houdt van action, van schitterende gewaarwordingen en te dansen in de schaduw. Het is een verhaal.  

Of is het een vorm van toe-eigening om de zee een menselijke stem te geven? Want “waarom,” zegt schrijver en musicus Laura Broekhuysen in het boek, “zou je pas respectvol met iets omgaan als wij het een vorm van bewustzijn hebben toegedicht?” 

Heeft de Noordzee een vorm van bewustzijn? Ik vraag het me af terwijl ik in het Museum voor Schone Kunsten in Gent door de zalen dwaal van de tentoonstelling Transcripts of a Sea, waarin fotograaf Stephan Vanfleteren in dialoog gaat met oude en moderne zeegezichten. In zijn verlangen naar de zee voelt Vanfleteren zich sterk verbonden met zeeschilders, en samen met curatoren Manfred Sellink en Johan de Smet koos hij marines van schilders – zielsgenoten die net als hij bezeten zijn van de zee.  

“Alles wat men zegt over de zee is waar.
Of nee, toch niet.
Het is altijd nog veel erger.”
(Stephan Vanfleteren, tekst uit Transcripts of a Sea) 

Vijf jaar duurde dit project, maanden bracht Vanfleteren door aan de Noordzee. Wat vanuit zijn “zelfgekozen ballingschap in de branding” begon met de wens om de zee natuurgetrouw vast te leggen nam in de loop van de jaren allerlei vormen aan: “Alleen zijn in een brutale storm, drijven onder een bloedmaan, verdwalen in de potmist, waden in de nautische schemering, deinen in koningstij of verdwijnen in gitzwarte nacht” – altijd met de camera in de hand.  

Toeval, mislukking en experiment werden steeds belangrijker. En hoewel de fotograaf in logboekjes grip probeerde te krijgen op 366 zeedagen (hij maakte aantekeningen over windrichtingen, getij, maandstanden, noteerde inspiraties en mijmeringen, maakte schetsen…) – kwam hij tot het inzicht dat zijn wil om de zee te decoderen en te voorspellen gedoemd was te mislukken. 

Er is, men weet niet precies wat, een zoet
mysterie rondom deze zee, waarvan de zachte,
toch ontzagwekkende bewegingen lijken te
spreken van een verborgen ziel daaronder.
(Herman Melville, geciteerd in Transcripts of a Sea) 

Op de foto’s van Vanfleteren zijn geen schepen te zien, geen booreilanden, kabels of mensen – alleen de zee, in al haar stilte en kracht, in haar schoonheid en verwoesting. In de film The Tide Will Bring You Home die Basile Rabaey maakte over Vanfleteren en zijn obsessieve relatie met de zee lijkt de fotograaf soms op een figuur uit de schilderijen van Caspar David Friedrich. Maar meer nog doen de beelden me denken aan de eenzame figuren uit de film Stalker van de Russische cineast Andrej Tarkovski waarin personages die in mist en regen aan ons gezicht onttrokken zijn op zoek zijn naar – ja, naar wat? Naar een verboden gebied waar een mysterieuze kamer zou bestaan die je diepste wens vervult. Naar de ziel van die plek? En gaat Stalker wel over die wens? Of over de ongrijpbaarheid ervan?  

Ga, zoon, ga naar het water
en zie de vrouwen daar wenen.
Ga dan omhoog naar de bergen
waar ook de mannen wenen.
(Nick Cave, geciteerd in Transcripts of a Sea) 

“De zee schermt geheimen af waarvan ik de code nooit zal breken”, zegt Vanfleteren in de catalogus die de tentoonstelling begeleidt. En ik? Ik blijf haar vragen: “Zee, wie ben je?” Want ergens moet ze bestaan, die mysterieuze kamer die je diepste wens vervult. Stephan Vanfleteren komt daar met deze tentoonstelling heel dichtbij.  

Transcripts of a Sea is nog tot en met 4 januari 2026 te zien. Bij de tentoonstelling verscheen een catalogus met essays van Lisette Lombé, Alicja Gescinska, Jan Mees & Colin Janssen, Stephan Vanfleteren, en een interview met Stephan Vanfleteren door David Van Reybrouck. Hannibal gaf bij de tentoonstelling een gelijknamige publicatie uit. Met Transcripts of a Sea nam Manfred Sellink afscheid als directeur van het Museum voor Schone Kunsten Gent.

Arita Baaijens, In gesprek met de Noordzee. Op zoek naar een nieuwe relatie met de natuur, Atlas Contact, Amsterdam, 2025, 192 p.

• Stephan Vanfleteren