Met het project Meet Vermeer lanceren Google en het Mauritshuis een virtuele tentoonstelling die alle schilderijen van de Hollandse Meester bijeenbrengt. Twee ogenschijnlijke tegenpolen – de koning van de virtuele wereld en de schatbewaarder van de Hollandse schilderkunst uit de Gouden Eeuw – bundelen zo de krachten. Wat levert dat op? En zijn er nog andere schilders uit de Lage Landen digitaal te ontdekken?

Een tentoonstelling van veel, zo niet alle schilderijen van Johannes Vermeer (1632-1675) is ondenkbaar geworden. De laatste keer dat een stevig overzicht werd gepresenteerd, in Washington en het Haagse Mauritshuis, dateert alweer van 1996. Dat huzarenstukje van tweeëntwintig zekere werken zal niet meer worden herhaald. Tussen 5 oktober 2018 en 3 februari 2019 waren er in het Koninklijke Uneo Museum in Tokio en aansluitend in Osaka (maximaal) negen Vermeers te zien – dat is al een tour de force.

Er zijn liefhebbers die op Vermeer-pelgrimage gaan: alle schilderijen op locatie met eigen ogen aanschouwen. En hoewel de afzonderlijke werken nog best vaak op reis gaan – ze vormen interessant wisselgeld bij belangrijke tentoonstellingen – is het kunnen zien (of beter: ervaren) van zijn gehele oeuvre voor maar weinigen weggelegd.

Er zijn liefhebbers die op Vermeer-pelgrimage gaan. Maar zijn hele oeuvre kunnen zien, is voor weinigen weggelegd

Het Mauritshuis heeft drie schilderijen van de meester in de collectie. Diana en haar Nimfen, het vroegst bekende werk (1653-1654), het Gezicht op Delft (1660-1661) en het Meisje met de parel (ca. 1665), dat voor dit museum qua status vergelijkbaar is met Da Vinci’s Mona Lisa in het Louvre. Aan bezoek dan ook geen gebrek in Den Haag, waar de vaste collectie wordt geflankeerd met exposities over individuele schilders en bijzondere collecties. Nu is er een kleine, maar fijne keuze gemaakt uit de reusachtige collectie van The National Trust.

Maar het publiek kan ook op andere manieren worden bediend. Google Arts & Culture is het online platform van het in 2010 opgerichte Google Art Project, dat sinds december 2013 een fysieke thuis heeft in de Parijse vestiging van Google: het Google Cultural Institute. Het instituut en het platform zijn erop gericht cultuur te ontsluiten voor een breed publiek. Dat doen ze niet alleen door het verzamelen en delen van beeldmateriaal, maar ook door het actief maken van en bijdragen aan beelden. Daarvoor is er The Lab.

Anderhalf jaar terug tekenden Mauritshuisdirecteur Emily Gordenker en The Lab-directeur Laurent Gaveau present op dezelfde bijeenkomst. Gordenker zorgde er persoonlijk voor dat ze disgenoten werden, en aan tafel ontstonden de eerste ideeën van wat nu Meet Vermeer is geworden: een online verzameling van de 36 werken waarover de specialisten het eens zijn – Vermeers oeuvre is in de loop der tijd danig uitgedijd en vervolgens nog harder ingeklonken, zie bijvoorbeeld Van Meegerens Emmaüsgangers.

Helemaal nieuw is deze aanpak niet, er bestaat al de website essential vermeer, waar naast veel info ‘alle’ Vermeers op schaal op een rijtje worden gepresenteerd. Maar hoe charmant deze website en de noeste aanpak van de eenling die hem bijhoudt ook zijn, voor Meet Vermeer is uit een ander vaatje getapt.

Kijken tot in detail

Er is rechtstreeks samengewerkt met alle achttien eigenaren en veel schilderijen zijn opnieuw gefotografeerd met de allerhoogste resolutie die nu beschikbaar is (met een Gigapixelcamera). Al was dat niet altijd mogelijk: Het Concert is sinds de diefstal uit het Isabella Stewart Gardner Museum in 1990 spoorloos.

Naast kijken tot in detail zijn er mogelijkheden om de schilderijen virtueel te bezoeken op de locatie waar ze doorgaans hangen. Wat we kennen van Google Earth en Street View is doorgetrokken tot ín de musea. Zoek even naar de Google Arts and Culture-startpagina van een museum, klik het oranje poppetje aan en je staat binnen. De schilderijen worden in Meet Vermeer op diverse manieren gepresenteerd. Solo, met korte tekstjes waarbij het beeld verschuift en de bezoeker wordt geleid naar het besproken detail, en geclusterd op thema. Wie belandt bij images treft ook nog gescande documenten uit de zeventiende eeuw aan, waarin Vermeer wordt genoemd.

Voor Meet Vermeer is ook een app ontwikkeld, de pocket gallery: een virtueel museum waarin alle schilderijen optimaal hangen: veel daglicht, voldoende ruimte... Die app is (alleen) met de smartphone te gebruiken, waardoor je idealiter in de virtuele ruimte belandt en rondloopt van schilderij naar schilderij. Daar komen kleine pop-ups met informatieve tekstjes tevoorschijn, en met tikken van je vinger zoom je in – al moet je mobieltje daarvoor wel ARCore (Android) of ARKit (iOS) ondersteunen, een toestel ouder dan 2017 zal bot vangen.

Een Google-medewerker maakt een opname van Vermeers 'Dame en twee heren' in het Herzog Anton Ulrich-Museum in Braunschweig.

Wat is de winst van die nieuwe aanpak? Er is nu een centrale plek waar de schilderijen van de meester tot in detail zijn te zien. Dat is prettig en handig voor iedere geïnteresseerde (de culturally curious, zoals Google ze noemt), maar ook voor experts. Daarnaast is het vooral zappen tussen interessante verhalen – de lengte van de teksten is meestal short copy, zoals de zaalteksten in musea dat zijn. Het is makkelijk om te switchen tussen tekst, beeld en ook video, en dat alles vanuit de eigen omgeving.

Maar Meet Vermeer wordt niet dé verzamelplaats voor álle beschikbare documentatie. Er is bijvoorbeeld geen database van literatuur of natuurwetenschappelijk onderzoek. Daar zal Google wel gebruik van maken als het bijdraagt aan de storytelling over Vermeer. En als er bijvoorbeeld een schilderij opduikt dat aan zijn oeuvre kan worden toegevoegd, zal Meet Vermeer dat uiteraard ook doen.

Verder staat het platform open voor bijdragen van derden in de vorm van video’s óver de Sfinx van Delft of bijvoorbeeld het maken verf in de zeventiende eeuw. Zo bezoekt de man achter het YouTube-kanaal Today I Found Out verfmaker Piet Kempenaar in diens Verfmolen De Kat aan de Zaanse Schans in Zaandam.

Meet Vermeer is voor alles een publiekszaak. Het is binnen Google Arts & Culture één van de vele wegen die je kunt inslaan, en daarop uitwaaieren blijkt een prettig tijdverdrijf. Aan de ene kant is het platform geheel van nu: het digitale antwoord op de blockbusterexpositie, de tentoonstelling die je gezien móét hebben.

Aan de andere kant blijft het steken in de vorm van gadgets Daarmee past het prima in de filosofie van Google Cardboard, een kartonnen doosje dat van je mobiel een virtual-reality-apparaat maakt, of bijvoorbeeld de Google Art Selfie. Die app is ook te vinden in Google Arts & Culture: je maakt een foto met je eigen telefoon en Google zoekt er een bestaand schilderij bij. De database lijkt op dit moment nog niet gevuld genoeg voor echt sterke gelijkenissen, zo blijkt uit een kleine steekproef thuis, maar dat zal een kwestie van tijd zijn.

De geograaf, 1668-1669, olieverf op doek, 52 x 45.5 cm Städel Museum, Frankfurt

Voor diepgaander kennismakingen met kunstenaars zijn er andere webvoorbeelden te bedenken, waarbij de ene wat publieksvriendelijker is (www.boschproject.org) dan de ander (www.rembrandtdatabase.org). Gek is dat dat niet, want de Rembrandtdatabase richt zich vrijwel louter op specialisten en linkt ook nog naar websites waar bijvoorbeeld alle contemporaine documenten over Rembrandt zijn opgenomen: Remdoc.

De site over Jheronimus Bosch is een fraaie aanvulling op het oeuvreboek dat door de projectleden van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP) is gepubliceerd, maar het geboden beeldmateriaal is ook op zichzelf te genieten. Op dat vlak is het vergelijkbaar met Meet Vermeer, zij het dat de werken van Bosch niet alleen heel dichtbij zijn te halen, maar dat je ook kunt kijken naar foto’s van vóór en na de restauratie én naar infrarood(reflectografie)- en röntgenbeelden, waarbij je door de verflagen heen kunt kijken. Hetzelfde geldt voor de website over het recente Bruegelonderzoek, waar je ook nog kunt kiezen voor diverse opnamen van eenzelfde detail naast elkaar.

Bondgenoot

Terug naar Meet Vermeer. De titel van het project verwoordt het precies: je maakt kennis met Vermeer. Voor wie wel eens over hem heeft gehoord, gaat er een wereld open. Voor wie zijn werk al wat beter kent, is er verdieping – je kunt trouwens ook té ver inzoomen en kijken naar een wonderlijk landschap van craquelé, vuil en oudere retouches. En toch. Zelfs de allerbeste digitale beelden geven je niet het gevoel dat je krijgt wanneer je voor een authentiek werk staat.

Waarom niet? Een schilderij is een “eenmalig document van een in tijd en ruimte unieke artistieke daad en als zodanig onvervangbaar. Die uniekheid verschaft het stuk zijn ‘aura’”, schreef Rembrandt-expert Ernst van de Wetering in 1989. Voeg daarbij de moeite die je moet doen om oog in oog te staan met schilderij, en het zelf kunnen kiezen tussen verder weg en dichtbij kijken. Dat foto’s je nog dichterbij brengen dan mogelijk is in een museale setting zonder hulpmiddelen, doet daar niets aan af.

De gitaarspeelster, circa 1670-1672, olieverf op doek, 53 x 46.3 cm English Heritage, Kenwood House, Londen

En zo komen we precies bij het punt dat Mauritshuisdirecteur Emily Gordenker maakte. Ze is niet bang dat een project als Meet Vermeer bezoekers bij het museum weghoudt. Integendeel: het is een ideale bondgenoot om kennis te maken en vervolgens het museum te bezoeken.

Een vergelijkbaar project waarbij het oeuvre van één Vlaamse of Nederlandse kunstenaar wordt gepresenteerd, staat vooralsnog niet op stapel. Daar staat tegenover dat Google zijn Arts & Culture-luik voortdurend vult met nieuw materiaal. En het bedrijf staat ongetwijfeld welwillend tegenover de volgende museumdirecteur die aanschuift met frisse ideeën over digitale presentatie van de collectie