Tweehonderd jaar geleden legde het Verdrag van Kortrijk de Belgisch-Franse grens voorgoed vast

De recente pandemie heeft ons weer eens duidelijk gemaakt dat het Europa zonder grenzen nog altijd een utopie is. Er is wel degelijk een grens tussen België en Frankrijk, en die werd tweehonderd jaar geleden minutieus vastgelegd in het Verdrag van Kortrijk. Een nieuw boek legt al even gedetailleerd uit hoe dat precies in zijn werk ging.

Het COVID-certificaat heeft de laatste tijd al heel wat inkt doen vloeien. Waar en in welke omstandigheden het pasje tonen, aan wie en in welk wettelijk kader, het blijft een hot item.

Op de Zwarte Berg op de grens tussen West- en Frans-Vlaanderen creëerde het niet zo lang geleden een apart soort onrust. In de Bellestraat, die de grensgemeenten Loker en Sint-Janskappel van elkaar scheidt, leidde de aan weerszijden van de landsgrens verschillende mondkapjespolitiek tot irritatie. Begin augustus van dit jaar mochten aan één kant van de straat (de Belgische) de mondkapjes af, aan de andere kant (de Franse) bleven ze verplicht op. De Rijselse krant La Voix du Nord vond het de moeite er uitvoerig over te berichten, al was het toch maar een fait divers, dat ook op vele andere plaatsen voor een gelijkaardige toestand had gezorgd, bizar maar vanuit staatsrechtelijk oogpunt logisch.

Het boek Het Verdrag van Kortrijk 1820 van Martijn Vandenbroucke en Bernard W. D’heygere komt op tijd om de oorzaak en de oorsprong te duiden van wat zich nu, tweehonderd jaar later, afspeelt. Het Verdrag legde immers de grens vast tussen Frankrijk enerzijds en de Verenigde Nederlanden anderzijds, tot op het niveau van straten en straatjes, percelen, landwegels en beken.

Het Verdrag legde de grens vast tussen Frankrijk en de Nederlanden tot op het niveau van straatjes, landwegels en beken

Vijf jaar eerder, na de val van keizer Napoleon en het daaropvolgende Congres van Wenen, waren veel Europese grenzen grondig hertekend. Frankrijk had opnieuw een koning en de Zuidelijke Nederlanden werden met de Noordelijke samengevoegd en vormden het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.

Minutieuze grensafbakeningen waren in overeenstemming met de moderne staatsopvattingen zoals die in Wenen aan bod waren gekomen. Ze werden noodzakelijk geacht voor de rust en vrede. Er moest worden afgerekend met de laatste restanten van het Ancien Régime, waar feodale toestanden uit de middeleeuwen nog schering en inslag waren gebleven.

Grote territoria van die ver vervlogen tijd zoals graafschappen of hertogdommen, die wij ons gemakshalve als aaneengesloten entiteiten voorstellen, waren in werkelijkheid vaak een lappendeken, bezaaid met talloze enclaves, waarover andere heren heersten. Nauwkeurig afgebakende grenzen moesten er voortaan voor zorgen dat in één territorium één rechtssysteem gold, eenzelfde belastingsysteem en een gesystematiseerde bestuurlijke ordening.

De Franse Revolutie had al gezorgd voor een grondige kentering van de achterhaalde realiteiten en dat was de basis van wat beide partijen, Frankrijk en de Nederlanden, beoogden toen ze in 1816 bilaterale commissies in het leven riepen om het grensverloop eens en voorgoed vast te leggen.

Definitief vastgelegd

De twee auteurs van Het Verdrag van Kortrijk 1820 willen heel detaillistisch een beschrijving geven van het verloop van de opmetingen, van de op te lossen discussiepunten die zich stelden en van de strategieën van beide partijen om zoveel mogelijk gelijk te halen. Het archieffonds Grensverdrag / Traité des limites 1820, bewaard in het Algemeen Rijksarchief in Brussel en goed voor meer dan 12 lopende meter, biedt het gros van de informatie waarop de auteurs zich baseerden.

Gedurende vier jaar hebben de verantwoordelijke onderhandelaars, bijgestaan door een reeks landmeters, cartografen en informanten over lokale toestanden, de hele grens afgelopen tussen de Noordzee en het uiterste zuidoosten van het Groothertogdom Luxemburg. Dat behoorde strikt genomen niet tot de Nederlanden, maar was er in de figuur van Koning Willem I wel in een personele unie mee verbonden.

Op 28 maart 1820 werd het Verdrag in Kortrijk ondertekend door de vertegenwoordigers van Lodewijk XVIII en Willem I, die er in de maanden die erop volgden ook zelf hun handtekening onder zetten.

Op enkele kleinere correcties na is er sindsdien niet aan het grensverloop gemorreld. Niet bij de Belgische Revolutie van 1830, noch bij het Verdrag van de XXIV Artikelen van 1839, dat Luxemburg in tweeën hakte (de provincie en het resterende groothertogdom), noch bij de latere onafhankelijkheid van dit gebied.

Soms gaf het verdrag nog wel eens problemen, zoals in 2003, wanneer de Franse stad Halewijn (Halluin) paaltjes plantte voor de carport van een inwoner van Menen, omdat op basis van het Verdrag een afstand van enkele meters langs de grens onbebouwd had moeten blijven.

Het Verdrag van Kortrijk 1820 is keurig uitgegeven met veel kaarten in kleur en het bevat ook de integrale tekst van het Verdrag. Maar er zijn ook een aantal zwakke plekken. De uitvoerige beschrijving van het vier jaar af- en aanrijden van de onderhandelaars en hun personeel stelt de vraag naar de relevantie van zoveel details. Dezelfde opmerking geldt voor het eerste gedeelte van het boek, dat als een (oppervlakkige) voorgeschiedenis moet dienen en al begint in… 1258 voor Christus. Verder was ook wat beter redactiewerk wenselijk geweest, om een aantal druk-, taal- en inhoudelijke fouten te corrigeren.

Maar voor wie geïnteresseerd is in de grensgeschiedenis van die tijd of in het actuele landschap nog de grenspalen met N (voor Nederlanden) en F (voor France) wil gaan zoeken, is het verteerbare lectuur.

Martijn Vandenbroucke & Bernard W. D’heygere, Het Verdrag van Kortrijk 1820. Geschiedenis van de Belgisch-Franse grens van De Panne tot Luxemburg, Mens & Cultuur Uitgevers, Gent, 2021, 208 p.