Een Brusselse hofkunstenaar uit de renaissance

Bernard van Orley (ca. 1488-1541) schilderde niet alleen grote veelluiken en altaarstukken, maar evengoed intieme devotiewerken op klein formaat. Daarnaast maakte hij ook ontwerpen voor wandtapijten en glasramen. In het Brusselse Bozar kun je nog tot 26 mei gaan kijken naar een fraaie overzichtstentoonstelling van deze veelzijdige, succesvolle en vernieuwende renaissancekunstenaar, die werkte voor opdrachtgevers als Keizer Karel en Margaretha van Oostenrijk.

Onder inktzwarte, met helse wezens gevulde wolken stort een schitterend, klassiek aandoend gebouw met monumentale zuilen en een koepel in. De feestmaaltijd die binnen gaande is, wordt brutaal onderbroken. De eettafel is omgevallen, op de voorgrond wordt wijn gemorst. Sommige gasten springen in paniek overeind en proberen te vluchten, andere zijn al gruwelijk aan hun einde gekomen onder de neervallende brokstukken.

Deze dramatische scène stelt één van de beproevingen voor van de oudtestamentische Job, die in één klap zijn tien kinderen verliest. Ze vormt het middenpaneel van de Polyptiek met Job en Lazarus, één van de hoogtepunten van de overzichtstentoonstelling die BOZAR wijdt aan de Brusselse schilder Bernard van Orley (ca. 1488-1541).

Van Orley was een veelzijdige en bijzonder succesvolle kunstenaar. In de loop van de twintigste eeuw is hij vergeten geraakt, maar in zijn eigen tijd en de eeuwen daarna stond hij hoog in aanzien. Hij had belangrijke opdrachtgevers ‑ onder wie Margaretha van Oostenrijk, Maria van Hongarije en Keizer Karel ‑ en stond aan het hoofd van een groot atelier in de Sint-Gorikswijk.

In de twintigste eeuw is Van Orley vergeten, maar in zijn eigen tijd stond hij hoog in aanzien

De Polyptiek met Job en Lazarus getuigt van enkele van de vernieuwingen die Van Orley introduceerde in de Nederlanden en waarvoor hij zich liet inspireren door meesters van de Duitse en Italiaanse renaissance zoals Dürer, Rafaël en Mantegna. Behalve het renaissancegebouw dat het decor vormt voor het drama dat zich aan Jobs kinderen voltrekt, vallen de omvang van de figuren op, de dynamiek van de voorstelling en de expressiviteit van de gezichten. Daarnaast verraadt het veelluik een zeker zelfbewustzijn: aandachtige toeschouwers herkennen niet alleen de naam, het devies en het wapenschild van de schilder op het middenpaneel, maar ook diens zelfportret op één van de buitenluiken.

Al bij het vroege werk in de eerste zaal wordt de toon gezet, zij het nog minder uitgesproken. De altaarstukken met opvallend rijke kleuren wortelen nog in de traditie van de Vlaamse Primitieven. De figuren zijn vrij statisch en verschillende episodes komen samen op hetzelfde paneel voor. De scènes worden echter gesitueerd in bijzonder gedetailleerd uitgewerkte, met grotesken en antieke ornamenten versierde portieken. Beweging wordt gesuggereerd op de drempel van die bouwwerken, doordat er iemand naar binnen of buiten gaat.

Dat levert af en toe een vleugje humor op, zoals in Maria met Kind vereerd door de heilige Martinus en andere heiligen, waar een monnik de ruimte binnengaat waarin Maria en de heiligen zitten. Zijn voet lijkt bevroren midden in de stap en zijn gezicht gaat zelfs schuil achter een zuil van het paviljoen dat hij binnengaat. Ook dieren zorgen soms voor een speels element.

Bernard van Orley was niet alleen schilder, maar ook een zeer gewaardeerde ontwerper van wandtapijten, waarvoor hij de kartons maakte. Dat laatste mocht sinds het einde van de vijftiende eeuw omwille van de kwaliteit uitsluitend door meester-schilders gebeuren. Tot zijn vroege religieuze werk op dit terrein behoort een reeks over de legende van Onze-Lieve-Vrouw-ten-Zavel.

Op het tapijt uit deze reeks dat op de tentoonstelling hangt, valt niet alleen de evidente band met Brussel op, maar springen vooral de levensgrote figuren van Filips de Schone, de jonge Karel V en Margaretha van Oostenrijk in het oog, hoewel zij historisch niets met de legende van het miraculeuze Mariabeeld te maken hadden.

Brussel en Keizer Karel komen ook prominent voor op een wandtapijt uit de indrukwekkende twaalfdelige reeks Jachten van Karel V, met een jachttafereel voor elke maand van het jaar. Op het tapijt van de maand maart, dat van het Louvre naar Brussel gehaald is, zien we centraal Karel V op een steigerend paard, een innovatie die later door Titiaan zou worden overgenomen. De achtergrond bestaat uit een panorama op Brussel, waarin onder meer het paleis van de Coudenberg, de Warande, het stadhuis en de huidige kathedraal te herkennen vallen.

De devotie-werken en portretten contrasteren sterk met de imponerende wandtapijten

De volledige reeks is zo’n 73 meter lang en is meer dan vier meter hoog. Dit is staatsiekunst in de volle betekenis van het woord. De tapijten stralen nog meer luister uit door de royale hoeveelheden goud- en zilverdraad die erin zijn verwerkt. Je zou bijna betreuren dat er geen lichte tocht door de zalen gaat die de glinstering van de tapijten nog meer zou benadrukken.

De tentoonstelling in BOZAR kan slechts een staalkaart bieden van de door Van Orley ontworpen wandtapijten. Wie het effect van een volledige caemer van tapisseryen wil ervaren kan in het Museum Kunst & Geschiedenis terecht, waar negen van zijn wandtapijten – acht daarvan behoren tot een reeks over de Bijbelse aartsvader Jakob – boord tegen boord hangen.

De zalen met devotiewerken en portretten contrasteren sterk met de imponerende wandtapijten. Deze intieme werken op kleine formaten werden besteld door particulieren die graag een werk van de hofkunstenaar Van Orley in huis haalden.

Ook uit deze schilderijen blijkt de ambitie van de schilder. Het portret dat hij maakte van zijn buurman Georges de Zelle, stadsarts van Brussel, in zijn studeerkamer, doet denken aan de humanistische portretten van Erasmus en Pieter Gillis.

Het schilderij met de Heilige Familie dat in het Louvre bewaard wordt, situeert Maria, Jozef en de kleine Jezus in een architecturaal renaissancedecor met links een zuil waarop een naakte man staat. De figuur van Jozef is geïnspireerd op Albrecht Dürers portret van een drieënnegentigjarige man. Van Orley kende Dürer persoonlijk en beide kunstenaars hebben elkaar beïnvloed.

Monumentale glasramen

Ook ontwerpen voor glasramen behoren tot het oeuvre van Bernard van Orley. In BOZAR zijn daarvan slechts enkele fragmenten te zien, maar de Sint-Michiels- en Sint-Goedelekathedraal met verschillende representatieve voorbeelden bevindt zich op wandelafstand. Zo moet het monumentale glasraam in de noordelijke dwarsbeuk vooral bedoeld geweest zijn om indruk te maken. Het stelt een biddende keizer Karel voor met zijn echtgenote onder een triomfboog, geflankeerd door zijn patroonheilige Karel de Grote. Net als op het wandtapijt met de legende van Onze-Lieve-Vrouw-ten-Zavel zijn de historische figuren veel groter voorgesteld dan de aanbeden heiligen.

Bernard van Orley werkte voor de wandtapijten en glasramen samen met gespecialiseerde ateliers, maar ook voor zijn schilderijen kon hij een beroep doen op medewerkers die zijn ontwerpen uitvoerden. De tentoonstelling schenkt dan ook terecht aandacht aan het (zelfstandige) werk van enkelen onder hen en laat zo zien dat deze vernieuwende en ambitieuze Brusselse kunstenaar school heeft gemaakt.

Bernard van Orley. Brussel en de renaissance, Paleis voor Schone Kunsten, Brussel (BOZAR), 20 februari-26 mei 2019.