Een boom aangeraakt, een naam uitgesproken: ‘Handleiding voor Ontheemden’ van Robin Block

Op reis in Indonesië werd dichter Robin Block geconfronteerd met een grimmig verleden, met intimiteit en afstandelijkheid, met armoede en dubieuze welvaart. In de bundel Handleiding voor Ontheemden mag de lezer met hem meereizen door zijn veelomvattende familiegeschiedenis.

In Handleiding voor Ontheemden wordt er bewogen tussen Indonesië en Nederland, tussen vroeger en nu, tussen gedichten en documenten en folklore en dialogen en dromen. De veelzijdige Robin Block, die in zijn werk graag muziek, taal, en performance met elkaar combineert, maakt vrij en vernuftig gebruik van verschillende tekstvormen en schrijfstijlen. De dichter vloeit soepel van dromerige regels en schilderachtige passages naar prozagedichten met meer interpunctie. Het houdt de omvangrijke bundel behapbaar en roept in zijn veelvormigheid het idee op dat Block allerhande documenten verzamelt voor een eigenzinnige geschiedschrijving. Het zorgvuldige register aan het einde van de bundel draagt ook bij aan dat documentatiegevoel.

Hoe komt zo’n geschiedschrijving tot stand? Hoe zoek je tot de bodem uit wat door schijnheilig Nederland eindeloos diep in de doofpot is gestopt? Hoe voel je je verbonden met Indonesië wanneer je opa en oma vanaf het moment dat ze op Nederlandse grond waren erop hamerden dat iedereen zich moest “aanpassen! aanpassen!” aan de Hollandse manier van leven? Hoe verhoud je je tot je pijnlijke familiegeschiedenis als je familie in Indonesië liever gelooft in romantische legendes? Als zij erop staan dat overgrootmoeder (“Oermoeder”) een Javaanse prinses was, en niet de huishoudster en concubine (nyai) van een Duitse plantagehouder (“Voorvader Tabak”)?

We volgen Blocks worstelingen tijdens zijn zoektocht naar begrip en verbinding, van zijn naïeve optimisme –“Plastic rietje in een kokosnoot. // Eindelijk ben ik er, denk ik. Ik ben er nu echt.” – tot oprechte ontreddering – “de grond herinnert zich niets, / zij heeft hen allang verteerd / (...) // wat kom ik hier doen? wat dacht ik hier te voelen?”. En dan volgt op de laatste pagina’s toch, op een voorzichtige maar veelbetekende manier, iets van triomf.

Oermoeder trekt in het hiernamaals namelijk haar stoute schoenen aan en legt aan het einde van de bundel een hand op de schouder van de “ik”, geeft hem haar naam: Samina. Ze is geen anonieme nyai meer, ze gaat tegen de wensen van Voorvader Tabak in en maakt zichzelf kenbaar als mens. De achterkleinzoon voelt haar hand, spreekt de naam hardop uit, en er verandert iets: er is contact. De bundel eindigt met blote voeten op “de zwarte grond / waar elke dag iets / feller groens uit groeit”.

Aanvankelijk doen zulke regels misschien clichématig symbolisch aan, maar dankzij de nauwkeurige opbouw van de bundel gaat het, letterlijk, wel een stukje dieper dan dat. De “ik” staat tussen de hangende wortels van de heilige beringin (ook waringin of banyan), de boom die te zien is op de omslag van de bundel en in de poëziefilm Manual for the Displaced die Block met filmmaker Jeremy Flohr maakte. Bij deze imposante boom hangen de wortels aan zijtakken naar beneden als slierten. Zij groeien, aldus Blocks register, vanuit de lucht naar de grond, om uiteindelijk de aarde in te gaan en de moederboom te helpen voeden. In een bundel waar het expliciet en impliciet steeds opnieuw om wortels draait, om het gevoel maar “half” (“semi-privileged”, “dubbel subsidiabel”, “half erkend”) bij je eigen verleden, je eigen stamboom te horen, is dit beeld van in de lucht bungelende wortels die op een trage maar unieke manier ten slotte hun verbinding met de rest van de banyan vinden, een hoopvol teken.

Block weet het verleden en het heden op een vaak desoriënterende, soms harmonische manier te versmelten

Toch wordt Handleiding voor Ontheemden geen moment te zweverig omdat Block een goed gevoel voor dosering heeft. Hij voelt aan waar ernst past, of juist hoop, ironie, mysterie, herkenbare alledaagsheid, zelfspot, en donkere humor. Die afwisseling en opbouw komen duidelijk naar voren in de gesprekken van Oermoeder Samina en Voorvader Tabak, die tussen de gedichten door als cursieve intermezzo’s terugkeren. Wat lijkt te beginnen als het aandoenlijk kibbelen van een oud echtpaar, wordt intenser en pijnlijker naarmate de bundel vordert en de lezer steeds meer begrijpt van hun dynamiek en geschiedenis. Van kleine steekjes van Oermoeder Samina als “Ik ben blij dat die snor van jou niet voortleeft in hem” naar doodeerlijke verwijten als “Misschien nam jij daarom bezit van mij, omdat je dat kon”. Tegelijkertijd grenzen veel regels, tussen alle schrijn en gewichtigheid door, aan de hilariteit: “Kunnen we dan nu doorgaan met oprotten / en wegkwijnen?” vraagt Voorvader aan Oermoeder, “Of moeten we wachten tot dat kind eindelijk klaar is / met zijn identiteitscrisis?”

Het indrukwekkendste van Handleiding voor Ontheemden is dat Block het verleden en het heden op een vaak desoriënterende, soms harmonische manier weet te versmelten. Dat doet hij regelmatig op een evidente wijze, bijvoorbeeld door Oermoeder en Voorvader vanuit het hiernamaals commentaar te laten leveren op wat de “ik” beleeft in Indonesië, of bijvoorbeeld door in hedendaagse, vlotte marketingtaal een vacature voor een nyai op te stellen: “Er gelden flexibele arbeidsvoorwaarden. / (...) // Word je weggestuurd of mag je blijven? Niemand die het zeker weet. / Dat houdt het wel zo spannend!” Vaker geeft de dichter juist op de meest subtiele wijze de lezer het idee dat er onder de oppervlakte van een gedicht iets dreigends meespeelt uit een andere tijd. Zoals in het derde deel van het gedicht ‘Opa’:

één oog sluit, het geweer
gehoorzaam onder zijn kin

mannen en kinderen
drommen om hem samen,
eten hun vingers op

opa is een scherpschutter,
de vloek van elke kermiskraam

hij gaat voor mij een beest afschieten

De korte strofen staan stijf van de spanning. Het weggedrukte trauma materialiseert zich langzaam maar zeker, met als hoogtepunt het voor een kinderspel misplaatste werkwoord “afschieten”. Block creëert talloze beelden waarin verleden en heden vermengd raken, goedzins of kwaadzins. Hij vist misdaden uit de doofpot en kleurt oude mythes opnieuw levendig in.

In veel van deze beelden vinden we waar Block zo naarstig naar op zoek ging. Wat hij, ondanks alle weerstand en tegenslag, op een unieke wijze gevonden heeft, en in uiteenlopende teksten weer doorgeeft aan de lezer: verbinding met het verleden, met Blocks familie. Of zoals Oermoeder Samina zou zeggen, een ontmoeting:

Tijd is een richting, niets meer. Ik reken in ontmoetingen.
Als we dan niet samen hebben geleefd, dan hebben we tenminste
hetzelfde landschap doorkruist, voor dezelfde grond geknield,
het huis bezocht, tegen dezelfde stukken steen aan geleund,
de boom aangeraakt, een taal gedeeld. Hij heeft mijn naam uitgesproken.

Robin Block, Handleiding voor Ontheemden, Atlas Contact, Amsterdam, 2023, 144 p.