Een bescheiden gedragsbioloog. Het oeuvre van Maarten ’t Hart

Maarten ’t Hart heeft het altijd moeten doen met de roep een populair en tweederangs auteur te zijn. In zijn lange carrière werd hij slechts bekroond met de Multatuliprijs in 1975 (een Gouden Strop niet meegerekend) en lagen zijn stijl en wereldbeeld geregeld onder vuur. Anders dan de meeste naar de B-groep verbannen en kennelijk meer timide collega’s betwist hij openlijk de criteria die aan zijn inofficiële rangschikking ten grondslag liggen. Hij is daarin bepaald onbescheiden – of oneerbiedig, want hij vergelijkt de communis opinio met een kerkleer. De dogma’s van meerduidigheid, functionaliteit van details of symbolische gelaagdheid zijn doorlopend doelwit van zijn kritiek en aan reputaties (Claus, Krol, Grunberg, etc.) heeft hij lak. Zodoende bevestigt hij in de ogen van zijn critici de dubieuze smaak die al bleek uit zijn literaire helden, ongecompliceerde vertellers als Dickens of Trollope. Gemakshalve vergeten deze critici dat ’t Hart eveneens grote bewondering heeft voor verklaarde modernisten als Faulkner en Proust.

Beeld en werkelijkheid zijn in meer opzichten niet met elkaar in overeenstemming in een oeuvre dat zijn kwaliteit soms lijkt te verbergen achter een masker van vermeende tekortkomingen – als van een ongemanierd persoon. Slordige stijl, eendimensionaal realisme, grof schilderwerk en plompheid: de voorbeelden zijn er. Toch weet de verteller ’t Hart mij steeds te boeien, de verteller die, zoals hij zegt in Een dasspeld uit Toela, graag evenals de natuur ruimte biedt aan chaos en toeval. Ondanks zijpaden arrangeert hij zijn geschiedenissen zorgvuldig en gaat hij vaak geraffineerd te werk. Een zekere mate van inconsistentie lijkt te horen bij deze persoonlijkheid, die intrigeert in zijn tegendraadsheid. Je bent daardoor steeds in gesprek met een stem – zowel over wat die te berde brengt als de toon waarop dat gebeurt. Dat geeft het werk van ’t Hart een grotere levendigheid dan het literaire gemiddelde. Hij lijkt wel de naoorlogse belichaming van de spreekwoordelijke vooroorlogse “vent”. Wat beweegt deze literaire persoonlijkheid?