De werkelijkheid laat zich niet verloochenen. De boeken van Jan Brokken

Liever had ik het willen verzwijgen, maar wie entre nous-uitspraken doet, moet er niet van opkijken als dat uitkomt. De enige onzekerheid is wannéér dat gebeurt. Bij deze dan: in de colleges literaire kritiek die ik in de afgelopen decennia als “gastcriticus” aan universiteiten mocht geven, was mijn kop van Jut vaak de schrijver Jan Brokken. Niet omdat ik hem niet aardig vind of een beroerde schrijver – integendeel. Ik voerde hem puur op om het prozaïsche van literaire kritiek te illustreren, en de noodzaak van een onbevooroordeelde geest daarbij.

Om misverstanden te voorkomen: ik acht Brokken (1949) beslist geen krabbelaar. Sterker nog: wanneer ik een boek van hem lees, ben ik meestal aangenaam verrast, door de hoge kwaliteit, de soepele pen, zijn oog voor het minutieuze.

Kortom, van mij mag er ieder jaar een nieuwe Brokken verschijnen. Desondanks voer ik hem in mijn relativering van het actuele literaire aanbod op, omdat hij nu eenmaal geen eenzaam, interstellair talent als Mulisch is – iets wat overigens geldt voor vijfennegentig procent van de Nederlandstalige literatuur. Het ontbreekt hem aan gekte, kortweg.

Waarom juist Brokken als voorbeeld gekozen? Omdat hij, eufemistisch gezegd, wel wat kán, en toch zelden op favorietenlijstjes prijkt. Omdat hij een respectabel oeuvre bijeenschreef, maar pas met de oorlogsgeschiedenis De vergelding doorbrak bij het grote publiek. Brokken stond in Nederland aan de wieg van het genre literaire non-fictie, en ook op het autografische en romaneske vlak staat hij zijn mannetje.

Maar vooral koos ik Brokken ten voorbeeld omdat Nederlandser schrijvers dan hij nauwelijks te vinden zijn. Niet het koersloze Nederland van nu, met zijn gedemocratiseerde wansmaak. Maar het Nederland van voor het doorgeschoten ik-tijdperk: degelijk; ingetogen; netjes op het brave af, behept met een fors arbeidsethos, de nestgeur van een gereformeerd verleden, en het actieve besef van een bildungsideaal. Ik wil maar zeggen: de Nederlandse identiteit bestaat, als residu van gedeelde geschiedenis en collectieve eigenschappen. Ten bewijze daarvan richt ik de priemende wijsvinger op het proza van Jan Brokken.