geschiedenis recensie

De vermeende superioriteit van Nederland heeft tot uitbuiting en uitsluiting geleid

Het calvinistisch geïnspireerde zelfbeeld van de Nederlander als nuchter, zuinig en tolerant? Weg ermee, betogen Saskia Pieterse en Janneke Stegeman. Al te lang hebben Nederlanders hun status van Gods volk misbruikt om zich te verrijken ten koste van andere mensen en culturen.

We kennen, in Nederland en België, de clichés. De Nederlander is een volbloed “calvinist”, ook als hij niet protestants is, niet kerkelijk, of een atheïst. Hij – eeuwenlang telde zíj niet mee in de Nederlandse identiteit – is hardwerkend, sober, zuinig, nuchter en rationeel. Hij is bedreven in het vergaren van rijkdom en bezit, maar gaat daar verstandig mee om, hij is spaarzaam en geeft niet om luxe. Voor zijn kinderen is hij streng doch rechtvaardig, voor armen en ongelukkigen barmhartig en gastvrij.

Ach die goeie Nederlander, er mankeert werkelijk weinig aan die brave ziel. Want bij al deze kwaliteiten slaat hij zich nimmer op de borst. Hij beult zich af voor gezin en samenleving, is trouw aan zijn vrouw, vriendelijk voor ondergeschikten en houdt zich aan de wet. Maar hij kent zijn plaats: hij weet dat de mens in wezen een zondaar is en klein in Gods ogen. En o ja, de Nederlander is tolerant. Mensen van een ander geloof, ras of een andere cultuur, of met andere politieke denkbeelden, respecteert hij.

Vette, oudbakken clichés zijn het: ze zijn niet waar, en nooit waar geweest, maar ze komen wél ergens vandaan. Ze gingen een eigen leven leiden; veel Nederlanders hebben ze achteloos en soms onbewust geïnternaliseerd. Ook katholieke Nederlanders. Zelf ben ik opgegroeid in een ruimdenkend, katholiek gezin, waar “calvinist” spottend werd gebruikt voor iemand die zuinig en preuts was, die niet kon genieten en snel met een vermanend vingertje zwaaide. “Steile jezussen” noemde mijn levenslustige moeder zulke mensen.

Onze kerk, met al die kleurige beelden en dramatische afbeeldingen, vond ik veel gezelliger dan de kale kerk van protestantse vriendinnetjes. En van die stichtende prent die vaak bij hen thuis hing, Het smalle pad geheten, griezelde ik. Op het smalle pad wandelden echtparen stijf gearmd, met dichtgeknepen monden, rechtstreeks naar de hemel, langs saaie grazige weiden. Het leven op de brede weg leek op dat van ons thuis: er werd gekaart, gedronken, en gelachen – veel leuker. Waarom zouden wij levensgenieters naar de hel moeten?

Toch werd ook bij ons het positieve beeld van de rechtschapen Nederlander er met succes ingeramd, op school en thuis. Ook mijn ouders waardeerden, ondanks hun spot, de calvinistische deugden.

Door het ingesleten nederige zelfbeeld hoog te houden gedraagt de Nederlander zich op onuitstaanbare wijze superieur. Hem is net iets meer vergund dan andere stervelingen. Welvaart en geluk komen hem toe. Die paradox is het onderwerp van vlijmscherpe analyse in Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt van Saskia Pieterse en Janneke Stegeman. Pieterse is literatuurhistoricus, Stegeman theoloog. Beiden zijn ze, schrijven ze, “van jongs af aan gesocialiseerd in een Witte [ze gebruiken consequent hoofletter bij Wit en Witheid, wat enigszins ironisch aandoet, AT] christelijke omgeving” en ze hebben “bewust een navelstaarderig boek geschreven”.

Ze beschrijven de geschiedenis van Nederland, van de Reformatie in de vroege zestiende eeuw tot 1920, het jaar waarin de antirevolutionaire gereformeerde staatsman Abraham Kuyper overleed. Rode draad is het “chronisch positieve zelfbeeld” van de mensen die in Nederland aan het roer stonden.

De volgelingen van Calvijn achtten zich het nieuwe uitverkoren volk. Ooit had God het Joodse volk uitverkoren, maar de Joden hadden die positie verbruid door Jezus niet te erkennen en zelfs te vermoorden. Overigens maken de auteurs geen helder onderscheid tussen calvinisten, gereformeerden en orthodoxen en soms lijkt het erop dat ze protestants in bredere zin bedoelen. Dat had preciezer geformuleerd kunnen worden.

Volgens Stegeman en Pieterse hebben Nederlanders hun praktijken van uitbuiting, kolonialisme en racisme lang succesvol gemaskeerd. “Dat onder ogen zien is voor ons fundamenteel”, schrijven ze. Sleutelzinnen in hun boek zijn: “Tolerantie gaat nooit uit van gelijkheid. Tolerantie wordt altijd verleend door een dominante groep aan ondergeschikte groepen.” Dat is een observatie waar weinig tegen in te brengen is.

We weten allang dat het positieve zelfbeeld van de Nederlander niet strookt met de werkelijkheid. We zien dat zeker de afgelopen tijd weer. Sinds de opkomst van Pim Fortuyn, begin deze eeuw, zijn rationaliteit en nuchterheid in de Nederlandse politiek en het openbare leven ver te zoeken en laten Nederlanders zich leiden door hun emoties en de onderbuik. Ze lopen massaal en enthousiast achter radicaal-rechtse politici aan, valse profeten die géén tolerantie, zorgzaamheid en barmhartigheid prediken, maar “eigen volk eerst” en “minder, minder Marokkanen”, en die opgejaagde vluchtelingen niet willen opvangen maar het liefst terugsturen. Dit alles met een beroep op “joods-christelijke” waarden.

Tegenstanders worden op de sociale media weinig respectvol uitgescholden. Er hoeft maar iets te gebeuren – zoals eind 2024 de rellen in Amsterdam, waarbij voetbalsupporters van de Israëlische voetbalclub Maccabi en Marokkaanse jongens slaags raakten – of ook onze bewindslieden spreken van “mislukte integratie” of “ingebakken antisemitisme” bij bevolkingsgroepen. Maar racistisch wil niemand genoemd worden.

In de epiloog van hun boek komen Pieterse en Stegeman uit bij dit weinig verheffende heden, waarmee ze benadrukken hoe nuttig en actueel hun geschiedschrijving is. Maar in dat laatste deel van hun boek gaan ze wel met zevenmijlslaarzen door de tijd, waarbij ze de verschrikkelijke twintigste eeuw overslaan. Tijdens de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, waarin de protestantse én katholieke leiders niet hun nobelste en moedigste kant lieten zien, was dat positieve zelfbeeld potsierlijk. Misschien komt dat in een volgend boek. 

Pieterse en Stegeman kozen ervoor om vooral te laten zien hoe de Nederlanders hun status van uitverkoren volk van God misbruikten om zich te verrijken en macht uit te oefenen. Het schaamteloos stelen van de rijkdommen in de koloniën in Oost en West en het houden van slaven in Suriname gebeurde onder het mom van naastenliefde, de verspreiding van het ware geloof en het brengen van “beschaving”.

Vanzelfsprekend ging men daarbij uit van de inferioriteit van mensen van andere rassen en culturen, de oorspronkelijke bewoners van Afrika, Zuid-Amerika, en Zuidoost-Azië, maar ook de Nederlandse Joden. Al die mensen stonden lager in de hiërarchie, dichter bij de natuur, konden hun driften en instincten niet goed beheersen. “Inlanders” in de koloniën konden hun eigen gemeenschappen niet zelf besturen. Ze hadden wijze leiding nodig – gelukkig konden de Nederlanders die geven.

Die neerbuigende, paternalistische houding gold ook voor Nederlandse mannen tegenover vrouwen: die stonden, net als onmondige kinderen en het huispersoneel, onder het vanzelfsprekende gezag van de huisvader. Aan dit christelijk geïnspireerde seksisme besteden de auteurs weinig aandacht. Óók een mooi onderwerp voor een volgend boek.

Pieterse en Stegeman hebben een prettig leesbaar boek geschreven, bevlogen en ietwat leerstellig van toon, waarin ze de Nederlander met zijn neus op de weinig fraaie feiten drukken, hardhandig, als een hond op zijn drol. Zij betogen overtuigend dat de vermeende christelijke superioriteit tot mensonterende uitbuiting, vernedering en uitsluiting heeft geleid, in Nederland en de koloniën. Later dominante stromingen als de Verlichting en het liberalisme sloten naadloos aan bij de christelijke waarden, want ook daarin staan de rede en de vrijheid centraal – althans die van de bovenliggende partij. De auteurs polemiseren niet met andere onderzoekers en beschouwers, dít is zoals het is, vinden ze. Wij Nederlanders dienen ons simpelweg diep te schamen.

Toch maken Pieterse en Stegeman voor mij de ondertitel van het boek – Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt – niet helemaal waar. Want is het echt zo dat het hoogmoedige zelfbeeld van de Nederlander van puur calvinistische snit is? Heeft het katholieke volksdeel – nog altijd de grootste religieuze groepering in Nederland, die ook actief is geweest in de koloniën – daar niets aan bijgedragen? Is dat zelfbeeld niet veranderd onder druk van socialisten en sociaaldemocraten? En had de elite in andere westerse landen niet een vergelijkbaar zelfbeeld?

Alleen een gedurfd boek, dat een gooi doet naar eerlijke waarheidsvinding, een boek als dit, roept zulke vragen op. Het demasqué van het “grootse” Nederlandse verleden is nog maar net begonnen.

Saskia Pieterse en Janneke Stegeman, Uitverkoren. Hoe Nederland aan zijn zelfbeeld komt, Athenaeum, Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2025, 256 p.

• koloniaal verleden
• Nederlands zelfbeeld
• Nederlandse geschiedenis