Componist Louis Andriessen (1939-2021): de rebel die een instituut werd

Louis Andriessen, de rebelse Nederlander die een internationaal gewaardeerd instituut werd, is overleden. Hij was 82. Zijn invloed op de hedendaagse klassieke muziek is enorm.

17 november 1969. De dertigjarige Louis Andriessen verstoort samen met enkele gelijkgestemde zielen – ze noemden zich Notenkrakers – een concert van het Concertgebouworkest in Amsterdam. Heiligschennis! Het grootste en belangrijkste instituut van de Nederlandse klassieke muziek, onder leiding van de vermaarde Bernard Haitink nota bene, valt ten prooi aan de rebellie van een groep jonge componisten die ontevreden zijn over de conservatieve programmering van het symfonieorkest en het autoritaire cultuurbeleid in het algemeen.

Het zou tot 2013 duren vooraleer Louis Andriessen een symfonisch werk zou componeren (Mysteriën), en dan nog uitgerekend in opdracht van het Concertgebouworkest. In die tussentijd componeerde Andriessen voor kleinere en grotere ensembles met verschillende bezettingen. Hij wordt gezien als de belangrijkste exponent van de Europese minimal music (evenknie van de Amerikaanse muziek van Steve Reich en Philip Glass), maar zijn muziek is veel meer dan repetitief of minimalistisch. Ze is vooral expressief: ruw als het mag en teder als het kan. En ze is altijd ontegensprekelijk herkenbaar als muziek van Louis Andriessen.

De boodschap van de Notenkrakers eind jaren 1960 was – behalve een politiek statement – vooral een pleidooi om een podium te geven aan componisten en muzikanten die de platgetreden paden verlieten, een pleidooi voor meer artistieke vrijheid.

Andriessen creëerde die artistieke vrijheid door zelf ensembles op te richten met die muzikanten die hij nodig had om zijn ideale klankwereld op te roepen. Het bekendste en invloedrijkste van die ensembles is zonder twijfel Orkest De Volharding, dat van 1972 tot 2009 onafgebroken actief was in de nieuwe muziek en tal van composities van Andriessen creëerde.

Muzikale familie

Louis Andriessen is de bekendste telg uit een groot muzikaal geslacht. Zijn vader was componist Hendrik Andriessen, zijn broer Jurriaan en zus Caecilia componeerden ook, en zijn zus Heleen was fluitiste. Dankzij die muzikale omgeving kwam Louis op jonge leeftijd in aanraking met vele soorten muziek. Dat zijn oudere broer Jurriaan een tijdje in de Verenigde Staten verbleef en naar huis kwam met opnames van jazzmuziek, heeft zeker een rol gespeeld in de muzikale taal die Louis Andriessen geleidelijk aan zou ontwikkelen. Na de eerste compositielessen van zijn vader wist Andriessen al dat hij componist zou worden.

In 1957 trok hij naar het conservatorium van Den Haag, waar hij gefascineerd raakte door de muziek van de toenmalige avant-garde. Duidelijk onder invloed van het werk van Pierre Boulez componeerde hij in 1958 een seriële compositie voor twee piano’s. Na deze studieperiode kreeg hij de kans om bij Luciano Berio te studeren in Milaan en Berlijn. Terug in Nederland werkte hij onder andere samen met gelijkgestemde zielen Reinbert de Leeuw, Misha Mengelberg en Peter Schat. In 1972 voerde De Volharding zijn gelijknamige compositie uit, waarin elementen van het Amerikaans minimalisme en avant-garde hand in hand gaan.

Eigen sound

Het was het begin van een eigen en herkenbare sound die Andriessen verder zou ontwikkelen in grote composities zoals De Staat, Hoketus, of De Stijl. Andriessen hield ervan om alle instrumenten in ritmisch unisono te laten spelen, een techniek die tot het uiterste wordt gedreven in Workers Union uit 1975. Deze compositie “voor eender welke luid klinkende groep instrumenten” bevat slechts een precies genoteerd ritme en algemene aanduidingen over stijgende of dalende bewegingen. Er zijn geen exacte toonhoogtes of instrumentatie, waardoor het resultaat erg dissonant maar wel heel coherent klinkt.

Vanaf de jaren 1980 werd de muziek van Andriessen steeds bekender in het buitenland, met uitvoeringen in het Verenigd Koninkrijk en Amerika. In 1987 doceerde hij muziektheorie en compositie aan Yale University. Vier jaar later werkte hij voor het eerst samen met regisseur Peter Greenaway. Hun video M is for Man, Music, Mozart is een ongezien samengaan van beeld en muziek in opdracht van de BBC. Tegen 1994 was Andriessen een internationaal gerenommeerde componist, zoals blijkt uit de focus op zijn werk tijdens het Tanglewood Festival in de VS.

Ongepolijst idioom

Muziektheater (en vocale muziek in het algemeen) neemt een belangrijke plaats in binnen het oeuvre van Louis Andriessen. In combinatie met zijn hoekige en vaak wat ongepolijste idioom levert dat een heel bijzondere klankwereld op die moeilijk met andere componisten te vergelijken is. Op sommige momenten schemert de stijl van Philip Glass of andere minimalisten wel eens door, maar Andriessen is nooit zijn herkenbare identiteit verloren. Ondertussen reeg hij de (internationale) prijzen en erkenningen aan elkaar.

Ook als pedagoog genoot Andriessen groot aanzien. Onder zijn studenten vinden we tal van inmiddels (internationaal) gevestigde componisten, zoals Michel van der Aa en Julia Wolfe. Volgens zijn studenten was hij heel streng maar tegelijk ook heel hartelijk en toegewijd. Net zoals zijn muziek, dus.