De 72ste Arkprijs van het Vrije Woord is vandaag ceremonieel uitgereikt aan dichter, schrijver en regisseur Peter Verhelst. Verhelst bekijkt de grote uitdagingen van deze wereld in beroering en tracht die te counteren met schoonheid, verbondenheid en open discussie, zegt het Arkcomité. Hendrik Tratsaert, hoofdredacteur van de lage landen, schreef een laudatio in de jaarlijkse speciale publicatie die de uitreiking vergezelt.

© Filip Naudts

“Mijn werk is het gevolg van wanhoop en verbijstering dat er zoveel dingen onoplosbaar zijn. Ik heb altijd nagedacht over mechanismen om te overleven.” Peter Verhelst (60) geeft niet toe aan het pessimistisch wereldbeeld waarvan hij zich ten gronde bewust is. Hij scherpt integendeel maatschappelijke betrokkenheid aan om fatalisme tegen te gaan, schrijft het Arkcomité.

Verhelst heeft een samenhangend oeuvre opgebouwd. Hij hamert niet-aflatend op meer bewustwording en afwijzing van elke vorm van ontmenselijking of onverschilligheid. Tegelijk wijst hij pamflettair engagement en populistische vereenvoudiging radicaal af.

Risicokunstenaar

Op schurende en weerbarstige manier is het verhalenbordeel van Verhelst een viering van literatuur en leven, en een expressie van kritische betrokkenheid bij mens en natuur.

Hij gebruikt daartoe alle vormen van de schrijfkunst: romans (van Vloeibaar Harnas in 1995 over Tongkat en Zwerm, tot Voor het Vergeten en Lichamen in 2022); poëzie (Obsidiaan, Zon, 2050); vaak zelf geregisseerd theater (Nero, Parsifal, Koor) en kunstinitiatieven (Watou 2020, 2021).

Een “risicokunstenaar”, noemt Hendrik Tratsaert, hoofdredacteur van de lage landen, Septentrion/Les Plats Pays en The Low Countries, hem in zijn laudatio. “In zijn puur literaire oeuvre brak Verhelst niet zelden met de klassieke opbouw en syntaxis en zette hij er een onvergelijkbare biotoop van taal voor in de plaats. Als lezer is de herkenning onmiddellijk: je wil er zijn, je wordt er misleid, terwijl je je net wil overgeven aan die fascinatie voor schoonheid, extase, verbeelding.”

Peter Verhelst won eerder al de Sybren Poletprijs (2018) en de Constantijn Huygensprijs (2021). Hij vertegenwoordigt een generatie die angst bevecht met liefde voor mens en taal. “Allemaal apocalyptische boeken” in zijn woorden, maar eigenlijk een diep verlangen naar een vreedzame utopie.

De Arkprijs van het Vrije Woord werd uitgereikt op 8 oktober 2022 in het Huis van Herman Teirlinck – de stichter van de prijs – in Beersel.

Mateloosheid als weldaad: laudatio van Hendrik Tratsaert

Ik leerde Peter Verhelst voor het eerst kennen op 3 februari 1990. Ik sprak hem aan op de receptie van de uitreikingen van de Poëzieprijs Harelbeke, toen wij plots naast elkaar stonden. Wat hem hier bracht?, vroeg ik, terwijl ik wel wist dat hij bekroond zou worden (in de categorie +26; ikzelf stond er onwennig als laureaat categorie -22).

“Ik weet eigenlijk ook niet goed wat ik hier doe”, antwoordde hij met het onbehagen van iemand die het liefst ver weg van plechtigheden blijft, klaar om te gaan lopen. Maar tegelijk waren daar die pretogen en een lachje, half cynisch, half ondeugend.

"De beste dichter van zijn generatie had het over 'mijn gedichtjes'. Wat een contrast met de eigendunk van al die straks vergeten goden"

Tijdens al onze verdere ontmoetingen zou die attitude van “alles is vergeefs, alle decorum kan mij gestolen worden, maar ik ga mij toch maar eens goed laten gaan” onze geanimeerde gesprekken kleuren. Zo sprak hij steevast over “gedichtjes schrijven” alsof het een kinderlijke onhebbelijkheid was waarop je betrapt wordt.

Zelfs laatst, tijdens een gesprek op een warme zomeravond, vond ik dat nog steeds … raar. De beste dichter van zijn generatie had het weer over “mijn gedichtjes”. Wat een contrast met de opgeblazen eigendunk van al die straks vergeten goden.

Hoe langer ik zijn werk volgde en er een gretige afnemer van werd, hoe vaker dezelfde vraag naar boven plopte als een boei in het meer van zijn productiviteit: “Hoe doet hij het?”

Haast achteloos leken de gedecideerde stappen die Peter buiten het verwachtingsveld van de literaire goegemeente zette. Zo dook hij steeds vaker op in de repetitieruimte van een bekende choreograaf om later zelf gedurfde theatervoorstellingen te maken. Talrijk bleken de teksten bij beeldende kunst, die nu eens niet beschrijvend of interpretatief waren, maar in se zelf beeldend. In plaats van het secundaire schrijven, “ten dienste van”, werden ze vanzelf primaire literatuur, die de ontmoeting met andere disciplines opzocht. Bevrijdend.

In zijn puur literaire oeuvre brak hij niet zelden met de klassieke opbouw en syntaxis en zette hij er een onvergelijkbare biotoop van taal voor in de plaats. Als lezer is de herkenning onmiddellijk: je wil er zijn, je wordt er misleid, terwijl je je net wil overgeven aan die fascinatie voor schoonheid, extase, verbeelding. En ten slotte blijf je er.

“Moge kunst ons ten minste behoeden voor de beloofde wereld.” Deze versregel uit Nieuwe Sterrenbeelden laat misschien het best uitschijnen hoe Peter in de wereld staat en met welk instrument. Hij zal altijd risico’s blijven nemen om dat credo te verwerkelijken. Het is inherent aan de typologie van de risicokunstenaar die hij is.

Ongebreidelde associatie heet Peters zesde zintuig. Vaak heb ik mij zijn hoofd ingebeeld als een bouwdoos waar zich steeds meer materialen en technieken aan toevoegen, die hij vervolgens combineert. Of ik zie een zendmast te midden van de oceaan die eender welk signaal kan en wil oppikken en verbindingen legt. Noem zijn systemische nieuwsgierigheid gerust een flankerend zintuig.

"Noem de systemische nieuwsgierigheid van Peter gerust een flankerend zintuig"

“Je wil niet weten hoe mijn schrijfkamer eruitziet, wat ik daar allemaal doe en wat er door elkaar tekeergaat in mijn hoofd”, vertrouwde hij mij ooit toe aan de telefoon terwijl ‘Ace of Spades’ van heavymetalband Motörhead op de achtergrond dreunde. Hij zat midden in het schrijfproces van een nieuwe theatervoorstelling, terwijl een dichtbundel diende afgewerkt, en wat nog allemaal, toen hij ja zei op mijn vraag om writer in residence te zijn op het nieuwe dansfestival Dansand! Bij Peter wordt mateloosheid een deugd. Nog vaker een weldaad, die hij vervolgens met ons deelt.

Onlangs verhuisde Peter zijn werkplek naar de orangerie van een heus kasteel. Hij sprak mij met lof over de geneugten van die nieuwe stek én van een nine-to-five-regime. Dat laatste verwonderde mij. Ik geloof niet dat dit tijdsslot zijn mateloos klauwende verbeelding zal disciplineren. Die komt en die gaat. Deze kat, vermomd als risicokunstenaar, valt altijd precies op zijn poten.